qırımtatarca | русский

ГлавнаяБиографияКнигиВидеоПубликацииО_творчествеФотогалереяОткрытие_года

Главная страница / Книги / Сайлама эсерлер Том 2 (1977) / Теселли /

Произведения автора

Сайлама эсерлер Том 2 (1977)

Сайлама эсерлер Том 2


Теселли



ТЕСЕЛЛИ

Кок Къартал къаялары этегинде Тильки Гечти дересининъ эки якъында къадимий юке ве эмен тереклери арасында Бадемлик койчиги ерлешкен. Эалининъ хатириндеки бир риваетке коре, чокъ йыллар эвельси койчик бадем тереклери ичине комюли олгъаны ичюн онъа бадемлик дегенлер. Ама бир дефа, яз вакъытында, вадийде куль ренкли къар ягъгъан, ондан сонъ бутюн бадем тереклери эляк олгъанлар. Икметли койлюлер бу адисе себебинден эслерини ёкъ этмегенлер. Эр койлю озь азбарында бир дане джевиз тереги отурткъан, тереклер юксек олып оськен, узун далларыны Тильки Гечти дереси узерине даркъаткъанлар. Кой джевиз тереклери иле орьтюльген, ама ады, эвельдеки киби, Бадемлик олып къалгъан.
Баарьде кучьлю ягъмурлар ягъса, юксек ямачлардан ашагъы сель тюше, койни экиге болип, инъильдеп акъып тургъан Тильки Гечти озенине къошула... сув озюнинъ саиллеринден тышкъа чыкъа, окюре-къутура, багъларны-багъчаларны баса, эвлерни йыкъа, увулдап узакъларгъа чыкъып кете.
Ягъмурлар токътагъан сонъ, тик дамлы эвлерден джалоз къалпакълы, чарыкълы адамлар чыкъа, эллерине къазма, курек алып, эндеклерге тюше, йыкъылгъан эвлерни ве оюлгъан ёлларны тюзетелер.
Бир афта кече, дагъ башыны кене думан ала, Бадемлик узерине къуршун ренкли булутлар саркъалар. Эали текрар телюке алтында суса.
Кок Къартал дагълары узакъ дегиль. Анда чыкъмакъ ичюн тек эки кечит бар. Бири Копек Богъаз. Онъа тилькилер ясагъан сокъакъ иле бармакъ мумкюн. Къая ичинде къоба... тёпедеки тешикнинъ кенарындан тутып, эллеринъ устюнде котерилип, эвеля аякъларынъны, сонъра башынъны тышары чыкъармакъ керексинъ. Бу, буюк кучь ве джанбазлыкъ талап эте, фикиримдже, богъазгъа бойле ад къоюлгъанынынъ себеби, къобадан тёпеге чыкъылгъан деликнинъ копек богъазы киби, тар экенлигинде олмалы. Дигер кечит — Эрикма. Бу — юксек къая ортасында кенъ ве терен чатлакъ. Ичинде даима сувукъ сув шувулдап тура, лякин тышары чыкъмай. Диварларында елькъанатлар юкълайлар. Аякълары къая-япрагъы пытакъларына илишик, башлары ашагъы саркъыкъ. Чатлакъкъа кой беттен кеткен ёл Бабугъан яйлагъа чыкъа. Чатлакъ ичинден кечмек ичюн ерден дегиль, юксекте дивар кертиги бою юрьмек керек, ёкъса, адам сув акъынтысы ичине йыкъылып, эляк ола биле. Кок Къарталгъа чыкъкъан кишининъ козю огюнде иляхий дюнья ачыла. Кевделери чаталлы кийик къаялар, хош къокъулы чамлар, учансувлар, кийик эчки, сыгъын ве къараджа сюрюлери ве дигер муджизелер корьмек мумкюн.
Ашагъыда, Бадемликнинъ озюнде яшагъанларнынъ... аман-аман эписи фукъаре адамлар. Ялынъыз эки киши бар ки, койнинъ бутюн топракълары деерлик оларнынъ элинде. Бири — Кязим бей, Джума Джами янындаки зийнетли сарайнынъ саиби. Дигери тюрк Экрем бей — буюк тютюн аранлары ве анбарларына тиркелип тургъан джам софалы эвде яшай.
Ихтияр койлюлернинъ айткъанларына коре, Экрем бей бу койге, къолуна тек бир мала тутып кельген ве секиз йыл ичинде о дередже зенгинлешкен ки, койнинъ яры топрагъыны эльге кечирген. Кязим бей исе, бабасы Ресуль эфендининъ вефатындан сонъ алгъан мирасы саесинде итиядждан къуртулгъан. Бу эки бейнинъ багъчаларында ве тютюн тарлаларында санки бутюн кой хызмет этмекте.
Эали иштен азат, джума куньлери, къырларда кутюклерни тюбю-тамырындан сёкип, ташлардан темизлеп, мийра яхут чайырлар ясап, оларда богъдай сача, себзеват асрай.
Ама, эльде этильген кучюк берекет кечиниш ичюн кяфи дегиль. О себептен койлюлер танъда тёшектен къалкъып, бир кесек экмек ве бир баш сарымсакъ алып, богъчалап, юксек дагъларгъа кете, бутюн кунь къаяларгъа, сырымларгъа тырмашып, доланып, акъшам кеч маальде аркъаларында ярымшар чувал фындыкъ иле эвге къайтып келелер. Фындыкъ баягъы джыйылгъан сонъ, могедекли арабагъа юклеп, дагъларда айланчыкъ ве чёллерде ниаети ёкъ, безгилек ёллардан кечип, Къызыл Яр ярмалыгъына котюрип сата, бойледже, онъмай-ольмей омюр сюрелер. Къазангъан параларына, чёль беттеки шеэрлерден богъдай, эт сатын ала... не япып-япып аятны баарьге къадар узата, язда исе оларны юзюм ве емиш къуртара.
Табиат, омюрлерини агъыр эмекте кечириджи бу адамларнынъ къайдыны чексе керек, оларгъа къавий муче ве чыдамлылыкъ багъышлагъан. Бадемликте яшы юз онны, юз йигирмини кечкен къарт адамлар аз дегиль. Олар акъшамлары койнинъ къавеханесинде миндерлер устюнде багъдаш къурунып отураракъ, эллеринде къаве фильджанлары, бабаларынынъ 1812 сенеси рус генералы Платовнынъ атлылар корпусы эркянында франсызларгъа къаршы насыл дженк эткенлерини хатирлемеге севелер.
Къавеханеде тек къартлар дегиль, яш йигитлер де топлана, бири кемане, дигери даре чала, кимерлери къайтармагъа ойнай, я да тюркю сёйлейлер. Къавехане огюндеки мейдандан эшитильген оюн ве йыр садалары койнинъ этрафындаки къаяларда акисседа олып янъгъырайлар. Яш келинлер яры геджегедже эвлернинъ софаларында отурып, узакътан эшитильген тюркюлерни динълей, кеч маальгедже кейф чаткъан къоджаларыны беклейлер. Рамазан айында, гедже темичликке туруладжакъ маальде, он беш-йигирми йигит яры геджеде минареге чыкъып, бир агъыздан рамазан шериф иляхийсини сёйлей, эллериндеки тюфеклерден атып, койни садагъа гъаркъ эте, мусульманларны юкъудан уянталар.
Алла ве адамлар тарафындан унутылгъан бу кучюк койчик бойле, озь алында яшап кельмекте экен, йигирминджи асыр башында зуур эткен сазагъанлы вакъиалар оны да къозгъады, дагълыларнынъ юреклеринде тазе тепиндилер догъурдылар. Кок Къарталгъа кетиджи ёлнынъ четинде тургъан Салядин агъанынъ эки къатлы эвинде ве кучюк багъчачыгъында омюр де, бу джеэттен, мустесна ола бильмеди.
Салядин агъа озю элли яшларында, даа кучьлю адам. Дагъда къалын, юксек бик тереклерини кесип, чанагъа-такъып, эвге кетире, тырнавуч, сенек, анъгъыч... араба ясай, сата. Шай этип кечине. Къомшуларнынъ бириси онъа дюльгер Салядин, дигери, сачлары ве сакъалы къырмызы экенлиги ичюн — къыналы Салядин дей.
Эвнинъ огюндеки ешиль багъчада алма, армут, эрик, шефтали, къайсы балланып пишмекте, оджакъларда памидор, бибер, бакъла осип, пишип, къувамына кельмектелер.
Салядиннинъ бир къызы ве учь огълу бар. Бир вакъытларда онынъ алты эвляды олгъан. Дёрт йыл эвельси, уйкен огълу гедже Кобек Текне дересине авгъа кеткен, кери къайтып кельмеген. Экинджи огълу Тевфикъ кечкен сене яз куньлерининъ биринде... Салядин агъа эвде ёкъ, дагъгъа кеткен маалинде, багъча ичинде доланыр экен, зердали тереги янында буюк йылан коре. Эвге чапып кире, бабасынынъ къош-тюфегини ала, тапанджаларыны котерип, зердали терегине къайтып келе. Кампалар арасында йылланны къыдыргъанда сюрюне, тюфек патлай, къурсагъындан яраланып оле.
Шимди эвде огъуллары Фикрет, Рустем, Мидат ве екяне къызы Сейяре барлар.
Хыналы Салядиннинъ элинден омюри бою балтасы тюшмеген, о себептен къолларынынъ пармакълары ичке букленип къалгъанлар.
Тырнакълары сынгъан, кене осип чыкъкъанлар... текрар сынгъан, къатмер-къатмер, къалынлашып къалгъанлар. Эллерининъ териси къабалашкъан, тенеке киби къаткъан, чатлап-патлап кеткен.
Салядин бу юртта эр шейни озю къургъан, озю ясагъан. О, себептен азбарда, аранда, куместе — эписинде нумюневий тертип сезильмекте. Къарысы Тензиле енге догъру юрекли, хош черели, толу мучели къадын, къоджасынынъ къатты табиатына ве талапкярлыгъына, кимерде исе шефкъатлы ве алидженаплыгъына алышкъан.
Дюльгер, адети узре, эр кунь танъда турып, чананы еке, явлыкъ ичине бир коше экмек, бир баш сарымсакъ къойып, Фикрет иле дагъгъа чыкъып кете. Эв ишлерини Сейяреге къалдыра.
Ама къартлар: къыз бала — эвнинъ мусафири! — дейлер. Баарь акъшамларынынъ биринде Салядиннинъ эвине, сагъ къашынынъ ярысы беяз Къурт-Шерфе кельди. Отурды — аш ашадылар. Къаве ичтилер. Софра джыйылгъан, къомшу одада балалар юкълап къалгъан сонъ, къартий гизли давуш иле узун лакъырдылар этти. Саба Сейяре, янаша койдеки бояджы Билялнынъ огълуна нишанланаджагъы акъкъында лакъырды даркъап кетти.
Бир къач айлар кечкен, багъчада япракълар тёкюльген сонъ, дюгюн башлады... Дёрт кунь — дёрт гедже девам этти. Давул ве зурна давушлары алтында Сейярени арабагъа отуртып, шаиране адлы, зенгин, дюльбер Коккозь коюне алып кеттилер.
Эвде учь огълан къалды.
Анда, узакъ Русиеде, исе эки йылдан бери муаребе девам этмекте... биринджи джеан муаребеси. О, мешакъкъатлы куньлернинъ биринде Салядин агъаны Волость идаресине давет эттилер. Тензиле енге къасеветинден, бутюн азбарны беш-баш доланды. Акъшам дюльгер эвге эеджанлы ве тюшкюн къайтып кельди. Софра башында агъызындан сёз чыкъмады. Индемей, сигарыны якъты ве, кеч мааль олгъанына бакъмадан, Козев Мустафанынъ эвине кетти. Эппи вакъыт кечкен сонъ къайтып кельди, къаранлыкъ ода ичине кирип, сет устюне узанып ятты.
— Сизге не олды, баба? Кейфинъиз ёкъмы? — деп сорады Рустем. О, софа огюндеки тапчан устюнде отура эди.
Дюльгер джевап бермеди. Бир талай вакъыттан сонъ ичериден хырылты эшитильди. Тензиле енге башыны онълу-соллу къакъытты.
— Пек ёргъун, гъалиба! Адети чалыкъ,— деди огълуна. — Тез юре! Бир белягъа огърагъанмы экен, деп къоркътым. Юкъласын. Саба сарымсакъ киби тендирис къалкъып кетер.
— Мен бир шей айтмайым, юкъласын! Лякин чырайы яхшы дегиль,— Фикрет анасына окюнчли козьлери иле бакъты, озю исе къавфлы шейлер тюшюнди. — Бунда бир иш бар!
— Не ола билир, балам? — Тензиле енге гъамлы давуш иле сорады ве джевап беклемей, лампаны алды, одагъа кирип кетти.
Фикрет ве Рустем экинджи къаттаки софагъа чыкъып, юкъламагъа яттылар.
Рустем деръал тынып къалды. Фикрет тёшек ичинде чокъ вакъыт чевириле берди. Багъчадаки чыр-чырналарнынъ созукъ, пуунынъ кедерли давушларыны динъледи. Тезден кендиси де джебэге чагъырыла биледжеги акъкъында тюшюнди.
Баба танъда къалкъты. Эки агъызлы балтасыны къайрады, отьмек ве сарымсакъ алды, атны чанагъа екти, ашыкъмай, юкъары софагъа чыкъты. Кенъ сет устюнде бир-бири иле къучакълашып юкълагъан огъулларынынъ янында токъталды. Дюльбер, гъамсыз черелерипе хайли вакъыт козь этип турды. Оларнынъ танъ алды юкъусыны больмеге языкъсынса да, дагълар артындаки кок кеттикче агъармакъта, багъларда ве багъчаларда къушлар чивильтиси эп артмакъта эди. Ашыкъмаса, кеч оладжакъ.
— Фикрет! — деди яваштан Салядин агъа, огълунынъ омузына токъунып.
Огъул козьлерини аралыкъ этип, бабасына бакъты-
бакъты, сонъ диваргъа чевирильди.
— Тур, огълум! — къарт оны яваштан силькитти.
Фикрет козьлерини ачты.
— Тур, кетмек керек!
Фикрет деръал аякъкъа къалкъты, кийинип, мердивенден ашагъы софагъа тюшти. Клер ичиндеки чоюнгъа мешрибени далдырып сют алды, отьмек иле ичти, чарыкъларыны кийди, азбаргъа чыкъкъан сонъ атнынъ джугенинден тутып, ташлы, орь ёл бою дагъгъа догъру джонеди. Салядин агъа, балтасыны ве богъчасыны алып, огълунынъ артындан кетти.
Кунеш Къуш Къая артындан котериле башлагъанда, баба ве огъул Къара Фуртуна дересине барып еттилер. Юксек ве къалын юке астында текаран раатлангъан сонъ, айланчыкъ ёлгъа тюштилер. Ёл Къузгъун Чокърагъына еткендже тик эди. Салядин агъа чокъракъ янында атны туварды, ог аякъларыны тыршавлап, дагъ ичине йиберди: «ашасын, тойсун..» деди о. Сонъ богъчаны чезди, ири кепекли богъдай унундан пиширильген отьмектен узун тилим кесип, Фикретке берди, дигер тилимни озюне кесип алды. Баба ве огъул текненинъ четинде отурып, отьмеклерини сарымсакълап ашадылар. Ашагъан сонъ Салядин къалкъты, текне устюндеки улукънынъ сувукъ сувундан ичти, эки агъызлы балтасыны алып, къалын, юксек бик тереклери арасына кирди.
Олар тереклерни кести, пытакъларыны арчыды, къалын уджларыны быравнен тешип, чананынъ чюйлерине кечиререк, эвге джёнедилер.
Бадемлик узерине къаранлыкъ чёке башлагъанда азбар къапу ачылды, ичери агъач юклю чана кирди.
Акъшам емегинден сонъ, Салядин агъа къаарьли козьлерини къарысына догъуртты. Джиддий бир шейлер айтаджагъы сезильди.
— Фикретке койден кетмек керек! — деди о.
— Ничюн? — Тензиле енге тааджипленди. — Бир шей олдымы?
— Оны аскерге аладжакълар. Къачмакъ, гизленмек керек ки, кимсе тапа бильмесин. Козев Мустафанынъ огълу Сеттар да гизленмек истей.
Экиси де сусты, тюшюндилер.
— Сеттар чар акимиетине хызмет этмеге истемей,— Салядин сёзюни девам этти. — Фикрет де онынъ иле берабер олсун. Падиша азретлери къайдымызны насыл чеккенини корьдик. Ондан бизге хайыр беклемеге аджет ёкъ. Экрем бей, Кязим бей, эльбетте, беклее билирлер. Фикрет, я Сеттар иле къачмакъ, яхут меним иле Къызыл Яргъа кетмек керек. Башкъа чаре ёкъ.
— Къызыл Яргъа кетсе, къуртуладжакъмы?
— Бильмейим. Эр алда, онбашынынъ козьлеринден узакъча олса — яхшы. Биз къатнакъ ёллардан юрьмемиз. Айланчыкъ ёлларда исе бизни кимсе туталмаз.
— Я Чонгъарда? Копюрден кече биледжексинъми?
— Бир шейлер япармыз...— Салядин агъа лакъырдыны къыскъадан кести, чюнки копюрде застава оладжагъы хусуста тюшюнмеге унуткъан эди.
Тензиле енге сусты, къоджасы тюшюнди. Ичери Рустем кирди, индемей, къапынынъ янашасында килим устюне чёкти.
— Бу маальгедже ничюн юкъламайсынъ? — деди онъа Салядин,— Фикрет къайда?
— Къапу огюнде, Сеттар агъанен тура.
— Чагъыр, мында кельсин!
Рустем турды, йылдырым сурьатынен чапып кетти. беш дакъикъадан сонъ ичери Фикрет кирди. Бабанынъ козьлериндеки эеджанны ве анасынынъ тюшкюнлигини сезип, эвде бир ал юз бергенини анълады.
— Фикрет! — деди баба яваштан, Рустемге исе кетип юкъламакъ кереклигини козьлери иле ишмар этип, анълатты. — Фикрет! Огълум!
— Не дейсинъиз, баба? Сизни бир шей раатсызлаймы?
— Заман фена олды. Сен — уйкен огълумсынъ. Мен санъа базанмагъа акълым. Сенинъ Экрем бейнинъ огълу киби яшагъанынъны истемейим. Дженк не иле битеджеги белли дегиль. Лякин, о биткен сонъ адамлар: Фикрет чар тахты ичюн хызмет этти деселер, пек кедерленеджегим.
— Мен сизни анъламайым, баба!
— Падиша магълюп ола биле... дейлер. — Салядин, истер-истемез, эеджанлы сёйлене башлады.
— Ничюн, баба?
— Бильмейим, лякин... ойле дейлер. Сенинъ ниетинъ не? Насыл яшамакъ истейсинъ? Мен бильмеге борджлум.
— Адамларны муаребеге ёллайлар. Мен насыл этип кенарда къалырым?
— Насыл этип? — баба огълунынъ козьлери ичине тааджипленип бакъты. — Эр шейнинъ чареси бар. Бу — фукъарелернинъ, бизим кибилернинъ, къаныны тёкюджи дженк. Ойле дей Сеттар. Дженк зенгинлер ичюн, дей.
— Сеттар сачмалай...— деди Фикрет. — Дюнья яратылгъан, ама адамлар буюксиз — кучюксиз, ашагъысыз — юкъарысыз ич бир вакъыт яшап оламагъанлар. Табиатнынъ къануны ойле. Бири чалыштыра, дигери чалыша.
Дюльгер бир шей анъламагъан чырай иле огълуна чевирильди.
— Я эписи чалышса, кимсе кимсенинъ терисини сыдырмаса... ойле мумкюн дегильми?
— Ойле ич бир вакъыт олгъаны ёкъ!
— Бизим эвимиздеки бу зюгюртлик... зарур шейми?
— Ёкъ. Меним ичюн... зан этсем, сизинъ ичюн де, тек бир аткъа дегиль, бир къач аткъа саип олмакъ — яхшы. Бир черик десятина дегиль, энъ олмагъанда, йигирми десятина топрагъынъ олмалы. Иште, бу вакъытта аятнынъ манасы ола биле.
— Буларны бизге ким береджек? — деп сорады Салядин. — Экрем бейми?
— Бильмейим, баба! — деди Фикрет. — Ама оларгъа саип олмакъ гузель.
— Сен яшсынъ, Фикрет! Ама бала да дегильсинъ. Сенинъ зеининъ ачыкъ олмакъ керек. Сёйле манъа, Сеттарнынъ фикири иле разысынъмы?
— Сеттарнынъ озю ким ки, онынъ фикирине разы оладжагъым? Козев Мустафанынъ огълумы?
— Даа янъчыкъ онынъ иле не хусуста лакъырды эттинъ?
Манъа дагъгъа къачмакъны теклиф эте.
— Сен?
— Къачувда не мана! Бу кучюк койчиктен дагъгъа къачкъан беш-алты адамнынъ элинден не келеджек?
Салядин агъа чубугъыны шыркъылдатып эки-учь дефа чекти, сонъ басыкъ давуш иле деди:
— Сен бу аяттан аз шей огренгенсинъ! Фикирлеринъ коклердеки булутлар ичинделер. Ама санъа сакъланмакъ керек.
— Кимден?
— Онбашынынъ... Волость Идаресининъ козьлеринден. Анъладынъмы? Сакъланмасанъ, сени дженкке айдайджакълар. Манъа ойле бакъма! Санъа акъикъатны айтам. Учь куньден сонъ сени аскерге аладжакълар. Мен — джаиль адамым ве къартым... ама Кязимбей ве Экрембей адамларны дженкке ёлламагъа пек давраналар. Ярын танъ аткъандже койден кетмек керексинъ!
— Къайда?
— Мен айтырым!
Эртеси куню саба Фикрет артыкъ эвде ёкъ эди. О бирден гъайып олды. Бабасы оны бир ерде сакълады. Къайда? Буны кимсе бильмей. Учюнджи куню Салядиннинъ азбарына онбашы кирип, Фикретни сорады.
— Коккозь хастаханесинде ята,— деди Салядин.
Онбашы инанмай, башыны сагъгъа-солгъа сильтесе де, бир даа Фикретнинъ эсамесини окъумады, къартнынъ сёзлерини тешкерип юрьмеди. Коккозь хастаханесине бармакъ ичюн дагълар-ташлар кечмек керек эди. Дагъларда исе къачакълар фыкъырдайлар.
Бир ай ичинде Бадемликтен джебэге къыркътан зияде адам алынды. Кой къадынларнынъ фигъаны иле толды.
Бабасындан саде ве къышымлы тербие алгъан дюльгер Салядин озь огъулларыны да къоркъу бильмез йигитлер этип осьтюрди. О, язда эр афта багъчада юксек, талдалы джевиз тереги тюбюнде Фикрет иле Рустемни курештирип, сейир эте эди. Эгер бир де-бири къаидени азачыкъ бозгъаныны сезсе, курешни деръал токътата ве усулны бутюн титаматынен енъиден косьтере, акъшам кеч маальгедже оларгъа козь этип тура эди.
Кузьде джевиз къакъылгъан вакъытта Салядин озю терекнинъ энъ юксектеки пытагъына чыкъа, ич бир шейге таянмай, узун сырыкъны эки элинен къавий тутаракъ, джевиз къакъа ве огъулларына да ойле япмакъны огрете эди. Салядин агъа аджайип авджы эди. О, огъулларыны невбет иле авгъа алып чыкъа эди. Тавшан раскельсе, озю атмай эди — барсын, огълу атып ольдюрсин, эгер биринджи тавшан къачып къуртулса, огълу дигерини атып ольдюрмегендже эвге къайтмай эди. О Рустемге къуру ве къатты топракъ устюнде тавшан излери тапмакъны... дагъда куньдюз чешит къушларнынъ сеслерини ве гедже вахший айванларнынъ давушларыны айырды этмекни огреткен эди.
Рустемни меракъландыргъан шей тек ав дегиль эди. Онынъ энъ севимли мешгъулиети ат чапув. Энъ зевкълы ат чапувлар той куньлеринде ола тургъан. Койде макътавлы йигит Меметнинъ дюгюнине эппи азырлыкълар корюльсе де, тюрлю себеплерден отьрю къалдырыла берди. Сонъ бабасы демирджи Къуртбедин дженкке алынды. Андан тек сол къолу иле къайтып кельди.
— Айше! — деди о, бир кунь къарысына. — Мен къач йыл даа яшайджагъым, белли дегиль... огълум яш олса да, оны эвлендирип, бахтлы экенини корьмек истейим.
Бундан сонъ Меметнинъ той куню тайин этильди.
Мусафирлер чокъ топланды. Къомшу Гъавр коюнден энъ намлы атларгъа минип учь йигит кельди. Лякин Рустем тынч эди. Учь кунь ве учь гедже озюнинъ Акъ Табаныны беследи, узакъ месафелерге чаптырып, нефес алувыны динъледи.
Къошу оладжакъ куню азбаргъа чыкъарып, къашагъа ве чётки иле темизледи, къуйругъыны ве джалларыны сабунлап ювды, къурутты, къуйругъыны орьди ве къыскъа этип туюмлеп багълады. Уйле авгъан сонъ, йигитлер Джума Джами артындаки аралыкъта джыйыла башладылар. Рустем аякъларына Фикретнинъ чызмаларыны, башына озюнинъ къаракуль къалпагъыны кийди ве Акъ Табангъа атланып кетти. Къартлар, яшлар къуйругъы тююмли аджайип къыяфетли аткъа ве йигитке сукъланып козь этмекте эдилер. Къошуларгъа алышыкъ Акъ Табан, дюгюн зияфети девам эткен эвнинъ къапусына якъынлагъанда эеджанланды, кибар башыны къакъкъалап, де огге атылды, де кери чекильди, де арт аякълары устюнде тикленди.
Рустем атны аркъагъа чевирмек ичюн джугенини чекеяткъанда, той азбарындан эки къыз чыкъты. Бирисининъ къылабдан сачлары белинедже саркъкъан, дигерининъки исе бурюмчиги астында гизленмектелер. Къызларнынъ башларында алтынлы феслер, боюнларында къыйметли джиазлар йилтырамакъталар. Къылабдан сачлы къыз Рустемге ве онынъ джуйрюгине бир козь этти ве, достуна чевирилерек, аселет юксек давуш иле:
— Атыны пек яраштыргъан. Анълашыла, энъ арттан налларны топлап келеджек,— деди.
Къызлар шакъылдап кулюшерек, чешме бетке догърулдылар. Юзлери фырланталар астында гизленгенлерине бакъмадан, Рустем оларны таныды. Сары сачлысы — Гуляра, юкъары маалледеки Гъафар агъанынъ къызы, янындаки исе — къайышчы Нафенинъ къызы Земине эди.
Кулькюлер Рустемге токъунды.
— Къайсымыз нал топлайджагъыны сонъ корермиз,— деди о. — Менми, ёкъса агъанъ Вейсми?
Къыз токъталды, юзюни азчыкъ ачты.
— Агъам койге келип еткенде, сиз Тарахчы Алининъ эви янында оладжакъсынъыз!
— Янълышасынъыз! — деди йигит ве алчакъ давуш иле сорады: — Я сиз, Гуляра, тойны ничюн терк этесинъиз? Не ишинъиз бар?
— Ничюн сорайсынъыз?
— Шай... озюм,— Рустем пельтеклене башлады. — Айтаджакъ шейим бар эди.
— Манъамы? Пек ашыкъманъыз. Такъдиринъиз гъает думанлы. Къошудан насыл къайтып келеджегинъиз белли дегиль! — къыз дюльбер кулюмсиреди.
— Шубэленесинъизми?
— Ёкъ… ойле оладжагъына эминим.
Гуляра юзюни текрар фырланта иле орьтти, Земиненинъ элинден тутты, экиси аралыкъ ичинде гъайып олдылар.
Тезден чалгъыджылар, сонъра мусафирлер сокъакъкъа чыкъып, чешмеге догърулды, мейданда тургъан йигирми дёрт атлы йигитни муасарагъа алдылар. Атлылар учер-учер олып тизилерек, давул ве зурна давушлары алтында почта ёл бетке джонедилер. Къызлар, четте турып, бегенген йигитлерине ишмар эте, озь аралары шакъалаша — кулюше, бир-бирлерини эриштире, эр бири къошуда озь севгилиси биринджи оладжагъыны исбатламагъа тырыша эди.
Атлылар Асма Къую айланмасында догърулдылар.
Чешме огюндеки мейданда оюн башлады. Давулджы чокъмарыны домп этип урды. Юз яшындаки ихтияр адамлардан башлап, бала-чагъагъа къадар, эр кес ойнады. Сейирджилер ойнамакъта олгъан къызларнынъ феслери ве йигитлернинъ къалпакълары астына кягъыт паралар къыстырдылар.
Дюгюнде энди баягъы шарап ичип, кейфленип етиштирген яш кишилер беллериндеки къушакълары арасындаки пыштавларыны чыкъарып, авада патлаттылар.
Экрем бейнинъ айдавджысы Вели ве сюннетчи Османнынъ огълу Ибраим алкъагъа кирип, эллерини тёпеге котеререк, дангъалакъ оюны ойнадылар. Ойнар экенлер: «Ашая эн! Юкарыя калк!» деп къычырдылар.
Оюн-кулькю эснасында, эки шакъаджы койлю дюгюн азбарындан чешме мейданына ири чапчакъ юварлатып кетирди, адамларны шарап иле сыйладылар.
Бу шенълик энъ юксек севиеге котериле яткъанда гурюльти бирден тынды, эр кеснинъ назары мейдан четинде пейда олгъан онбашы Абдурамангъа чевирильди.
— Бу насыл шамата? — деп джекирди о, токъал къамчысыны авада саллап. — Бу насыл ярмалыкъ? Анда, джебэлерде, адамлар падиша огърунда джанларыны фида этмектелер... Сиз исе мында кейф чатасынъызмы? Тез.. чалгъыны токътатынъыз!
Чешме мейданында къабир сюкюнети асыл олды. Сюкюнет хайли вакъыт девам этти. Неает, джемаат ортасындаки алкъагъа Салядин акъай чыкъты.
— Абдураман! — деди о, тюшкюн сеси иле. — Эпимизнинъ огъулларымыз къуршун астына ёлланылды... бу сенинъ ичюн азлыкъ этти де, бир афта эвельси дженктен бир къолсуз къайтып кельген Къуртбединнинъ огълуна той япувны ясакъ этесинъми?
— Сен сус, Салядин! — деп айкъырды онбашы. — Мен сенинъ де ким экенинъни билем! Сен акимиет душманысынъ! Сени Сибирьге айдамакъ керек.
— Эбет, сиз буны япа билесинъиз! — деди дюльгер. — Бу сизинъ ичюн бир шей демек дегиль!
— Етер, къарабаджакъ!
— Огълум! — деди бу арада онбашыгъа чал сакъаллы Ваджип. О, ёсунлы кок таш устюнде отурмакъта эди. — Юреклеримиз кедер толу. Джемаат бедбахт Къуртбединнинъ огълуна той япа. Буны да къанунгъа акис дейсинъ! Алла сенинъ джезанъны бермезми?
— Империя азап ичинде, сиз исе... давул — зурнагъа ойнайсынъыз,— деп джекирди Онбашы, къарт Ваджипке,— Къуртбедин дженктен бир къолсуз кельди, бу догъру. Ама о, койге мараз алып кельди. О да догъру. Дагъгъа эр кунь онлап эркеклер къачмакъталар.
— Къуртбедин алидженап адам,— деди Ваджип. — Оны ич бир шейде опькелемек мумкюн дегиль!
— О алидженап адамнынъ тили пек узун.
— Алла язысы. Эр кеске бир ольчюде тиль багъышламагъан. Сенинъ тилинъ къыскъа... лякин бизим башымызгъа не къадар белялар кетирди, билесинъми?
— Ваджип акъай! — онбашы асабий давуш иле къычырды. Ойлеки, самайларындаки къан дамарлары шишип чыкътылар. — Мен укюмет кишисим. Беяз сакъалынъызгъа урьметим олгъанына бакъмадан, сизни...
— Сибирьге айдарым... демек истейсинъ, билем! Мени Сибирь иле къоркъузамазсынъ. Мен анда олдым... эки дефа. Энди ашымны ашадым — яшымны яшадым. Мен, Абдураман, сенинъ деденъ Незирнинъ яшлыгъыны билем.
Онбашы элиндеки орьме токъал къамчыны иддетле чызмасынынъ къонучына урды, алкъа ичинден чыкъар экен, адамларны уйтекледи — къакъыштырды, Асма Къую бетке адымлады.
— Агъызынъны тый! — деп ташлады о, Салядинге, янындан кечеяткъанда. — Бир даа арткъач лакъырдычыкълар эшитмейим!
Онбашы кеткен сонъ, текрар зурна давушы эшитильди. Адамлар текрар ойнамагъа башладылар.
Экинди намазы якъынлагъанда, койнинъ ашагъысындан, почта ёл беттен аталакъ-котелек олып Мидат кельди.
— Къошу келе! Къошу...— деп къычырды бала.
Музыка токътады. Эр кес Асма Къую аралыгъы сонъундаки кучюк къыр башына ювурды.
Керчектен де, атлылар Тарахчы Алининъ тютюн аранлары янындан кечип, койге якъынламакъта эдилер. Йигитлернинъ къайсы энъ огде, къайсы экинджи... ким артта! Къыр устюнден эписи корюнмекте. Сокъакълар, къошу левхасындан тесирленген сейирджилернинъ садасы иле толды.
— Джугенини тарт, Вейс! Джугенини!
— А-на Эреджеп!
— Рустем? Рустем къайда?
— Эй, Алла белянъны берсин!
— Эреджеп... Ёкъ, о дегиль экен.
— Ким?
— Эгильме, серсем! Ат ёрулыр, къафанъ ишлейми? Э-ай! Вейске котек керек. Ойле дызман ат устюнде артта къалмакъ...
Атлылар Экрем бейнинъ эви янындаки айланмадан кечти, мезарлыкънынъ къабургъасында почта ёлдан чыкъып, къырдыш бою, койнинъ ашагъы мааллесине кирдилер. Олар тереклер арасында гъайып олгъан арада, къыр тёпесиндеки адамлар бир агъыздан къычырдылар:
— Машалла, Рустем! Аферин!
— Эбет, Рустем! Даа ким оладжакъ?!
— Салядин агъа, къайдасынъ? Огълунъ...
Текрар чешме мейданына къайтып кельген джемаат бирден четке чекилип, атларгъа ёл ачтылар. Биринджи — Рустем липильдеп кечип-кетти. Акъ Табан копюклер ичинде эди. Экинджи — Велиша, Гаспар Халильнинъ огълу. Онынъ артындан Вейс ве Экрем бейнинъ огълу Шевкет... Бираз кечкен сонъ эки ат даа етип кельди, устьлеринде адамлары ёкъ эди. Еди атлы асыл да пейда олмадылар — яры ёлда къалгъанлар.
Адамлар бири-бирине къарыштылар. Рустем, Вейс, Велиша, Шевкет ве дигер йигитлер Джума Джами беттен кери къайтып кельдилер. Атлары эеджанлы, устьлеринден був чыкъмакъта. Де сагъгъа атылалар, де солгъа. Яш бир ёсма Рустемнинъ ойнакълай берген атына якъын кельди, йигитке кучюк къадифе ястычыкъ такъдим этти. Бу — къошуда гъалип кельген кишиге эдие. Рустем, адет муджиби, ястычыкъны тишлери арасына къысты, достлары иле ат устюнде сокъакъ-сокъакътан юрьди. Къызлар йигитлерге десте-десте чичеклер багъышлады, атларнынъ устюне гуллер септилер.
Бу къалабалыкъ ичинде адамларнынъ назарына бирден Гъафар агъанынъ къызы чалынды. Гуляра, элинде бир топ къаранфиль, адамлар арасындан чыкъты, козьлери ашагъы эник алда, яваш-яваш Рустемнинъ янына кельди.
— Бу чичеклерни сизге самимий юректен такъдим этем, Рустем! — деди о, кулюмсиреп ве гизлиден иляве этти: — Сизинъ озаджагъынъызгъа ич шубэм ёкъ эди. Манъа ынджынманъыз, Рустем!
Рустем сагъ козю устюне саркъкъан къалпагъыны тюзетти. Бир топ къувурчыкъ сачы рузгярдан ельпиреп алды. Ат устюнден ашагъы эгилип, Гуляранынъ элиндеки чичеклерни алыр экен, джильвели козьлерине эшкъ иле бакъты.
— Тешеккюр, Гуляра! — деди о, яваштан. — Догърусыны айтсам, саба атымнынъ джиазы акъкъындаки сёзлеринъиз ичюн азачыкъ кедерленген эдим, бу къаранфиллеринъиз къальбимни севинчке толдурды. Гуляра...— деди о, даа зияде эгилип. — Мен бугунь акъшам сизинъ иле Теселлиде корюшмек истейим.
— Сиз? Меним илеми?
Рустем утанды. Череси къызарып кетти.
— Келирсинъизми?
Къыз джевап бермеди. Фырлантасыны чекип, юзюни орьтти, акъырын-акъырын кери къайтты. Бу не демек эди... Рустем анълап оламады. Текаран тюшюнджели алда турды, сонъ къамчысыны котерип атнынъ сагъ янбашы устюне эндирди, чаптырып Джума Джами бетке кетти.
Чалгъыджылар текрар той азбарына кирдилер. Адамларнынъ бир къысымы оларнынъ артындан кетти. Ичмек истегенлер чапчакъ янында къалдылар.
Рустем, озьлерининъ эви алдында аттан тюшти, къапу огюнде тургъан Салядин агъа Акъ Табаннынъ айылларыны бошатты, джугенинден тутып, тери къалгъандже ёл боюнда о, якъкъа — бу якъкъа юрьсетти, сонъ устюндеки эгерини ве башындаки джугенини алып, нохта такъты, ахыргъа кирсетип, истегени киби раатлансын дие, озь башына быракъты. Баба, Рустемнинъ янына кельген сонъ, оны бираз макътады, ама къаталары ичюн опькеледи.
— Къач керелер айттым... эгер устюнде догъру ве къавий отур, дедим. Ат чапкъанда огге эгилесинъ. Ничюн? Ондан не файда? Тизлеринъ иле атнынъ къабургъаларыны сыкъып отурмакъ керексинъ ки, устюнде адам барлыгъыны сезсин. Чувал киби отурмакъ керекмей. Ондан сонъ, джугенни ничюн бош тутасынъ? Къыскъа тутмакъ керек. О, вакъытта ат сюрюнмез. Ат устюнде, илериде де бугуньки киби отураджакъ олсанъ, бир даа санъа къошуларда чапмагъа разылыкъ бермем.
— Мен эписини билем, баба! — деди Рустем. — Ама къызышам... хатиримден чыкъа-кете.
Келеджек къошуларда, Акъ Табан устюнде отургъанда, къаиделерге там риает этеджеги ичюн сёз берген сонъ, Рустем юкъары софагъа чыкъты,
«Тойгъа кетейимми экен?» деп тюшюнди о, пенджере огюнде токъталып. Къаранлыкълар ичине комюле башлагъан дагъларгъа бакъты, анда... дагъларда, Гуляранынъ аджайип козьлери корюндилер. Къулакъларында къызнынъ утансырап айткъан сёзлери чынъылдадылар. «Сиз... меним илеми?» Дудакъларында хош тебессюм асыл олды. «Иште, сен насылсынъ, Гуляра!» деп фысылдады Рустем.
Тойгъа кетмеди. Сет узерине созулып ятты... сусты. Теселлиде ола биледжек корюшювни тасавур этти. «Келирми экен? — деп сорады озь-озюнден ве озю джевап берди: бельки келир! Кельсе... эвель-эвельден мукъаддес деп билинген шериатны бозмагъа насыл джесарет этер? Ёкъ, бойле тюшюнмек керекмей. Гуляра джаиль къорантада оськен къыз дегиль. Бабасы Гъафар агъа, дарульмуаллимини битирген, сонъ Петербургда окъугъан ве чалышкъан. Къарысы ве балалары чокъ дефалар анда барып кельгенлер, чокъ вакъытлар яшагъанлар. Келир! Келир!
Теселли кой кенарында, дагъ ичинде, салкъын сув чокърагъы. Корюшмек ичюн гъает онъайтлы ер. Гуляра шимди гугюмини билегине алыр, чокъракътан сув алмагъа кетер. «Къайда эдинъ?» — деп сорар ондан анасы. «Сув алмагъа бардым»,— деп джевап берир къыз. Весселям!
Козь яшы киби арынчыкъ, чини киби парлакъ, буз киби сувукъ пак сув ичмек истеген адамлар бир чакъырым узакътаки Теселлиге бармагъа эринмейлер. Вай, о сув! Ернинъ теренлигинден уфакъ чакъылчыкълар иле къайнап, гизлиден сесленип чыкъкъан аджайип о, сув! Бойле сув ялынъыз Бадемликте бар. Ве онъа... о, чокъракъкъа экинди иле акъшам намазы арасында барыла.
Буйка ве Готфрид узерине къаранлыкъ чёке башлагъан маальде Рустем Теселлиге джонеди. «Даа эртедже, лякин сабырым къалмады...» деди о, озь-озюне, тар сокъакъ иле кетер экен.
Лякин нафиле ойле тюшюнди. Сюйрю къая янындаки тар аралыкътан кечкенде Гуляраны корьди. О, сылакъ къум иле гугюмини агъартув иле мешгъуль эди. Аякъ давушлары эшитип, аркъасына чевирильди. Рустемни чокътан беклегенини сездирмемек ичюн, гугюмни чар-чапик улукъ астына къойды.
— Кельдинъиз, ойлеми, Гуляра? — деди Рустем, озю ичиндеки эеджаныны гизлемеге тырышты. — Мен къоркътым... кельмезсинъиз белледим. Чешме мейданында риджама джевап бермединъиз!
Къызнынъ къашлары чатылдылар. Козьлеринде къоркъу сезильди.
— Лякин ред де этмедим...— деди о.
— Эбет, ред этмединъиз. Онынъ ичюн тешеккюр сизге, Гуляра!
— Мен эдепсиз олдым. Эркек иле корюшмек ичюн Теселлиге кельдим. Бу шериат иши дегиль.
— Шериат... эбет! Лякин мен сизни пек корьмек истедим! — Рустем, шашмалагъанындан, сагъ потюгининъ окчеси иле ерни къазгъалады, сонъ устюнден таптады. — Шериатны мен боздым!
— Сиз эр кесни оздынъыз,— деди Гуляра,— ястычыкъны къазандынъыз. Сиз къарамансынъыз!
— Мен бахтлым. Ястычыкъны къазанмагъан олсам, эллеринъизден о, чичеклерни де аламайджакъ ве манъа сёйлеген о, хош сёзлеринъизни эшитамайджакъ эдим. Къыскъасы, сизни тапамайджакъ эдим.
— Мени къыдыра эдинъизми?
Бу суаль Рустемни чыкъымсыз вазиетте къалдырды. Не дейджегини бильмеди. Къыз койнинъ четинде догъды ве он секиз йыллыкъ омюрини анда кечирди. Рустем бу вакъыткъа къадар Гуляраны тюшюнгенми, онъа ынтылгъанмы эди? Ёкъ! Не Гуляраны ве не де башкъасыны къыдырмагъан, къафасында эвленюв деген фикир асыл да догъмагъан эди. Салядин агъанынъ серт къоллары алтында оськен Рустем севги акъкъында даа тюшюнмеген эди. «Дагъгъа кет! Одун кетир! Атларны чайыргъа айда!» Бир-бири артындан эр кунь олып тургъан бу ишлер романтик тюшюнджелер ичюн вакъыт къалдырмай эдилер. Рустем назик ислерни къайдан бильсин? Онынъ ислери юкъуда эди. Ама, эр шейнинъ вакъыты ола. Онъа къаранфиль дестеси багъышлагъан къыз Рустемнинъ юрегинде биринджи оларакъ татлы эеджанлар уянтты. Къальбинде сусып тургъан севги козьлерини ачты ве илькиде Гуляраны корьди.
Къыз улукъ астындаки гугюмини алып, устюнде къалгъан сылакъ къумны юва башлады.
— Ёкъ. Мен сизни биринджи кере бильдим,— деп джевап берди Рустем, ниает.
Гулярагъа бу сёзлерни эшитмек гъает хош ве бираз да онъайтсызджа кельди. О, утанды. Утангъаны ичюн башкъа лакъырдыгъа кечти.
— Агъам сизге пек ачувлы,— деп ташлады Гуляра,— онъа не яптынъыз?
— Бир шей де... шакъа эттим. Артта къалмасын деп, атына эки къамчы урдым. Бунынъ ичюн дарылмакъ керекми?
— Аты абдырап, сюрюнген, озю йыкъыла язгъан.
— Ойле шей сезмедим,— деди Рустем.
Къыз сусты... агъасы акъкъында лакъырды ачкъанына пешман этти.
— Гуляра,— деди Рустем. О, лакъырды не устюнде экенини энди унутты. — Къызылчыкъ джыймагъа барасынъызмы?
— Ничюн сорайсынъыз?
— Мен ярын дагъгъа кетем. Бельки сиз де къошулыр эдинъиз! Вейс, сиз... мен — учюмиз.
— Фена олмаз эди. Лякин анам иле анълашмакъ кучь.
— Ничюн?
— Дагъда къачакълар чокъ экен.
— Къоркъасынъызмы? Эписи коюмизнинъ яшлары. Эгер бизге расткельселер, тек ашайт истерлер.
— Сиз оларны корьдинъизми, Рустем?
— Корьдим. Бабам иле дагъгъа кеткенде, янымызгъа отьмек аламыз. Корюшсек, Асан агъанынъ къорувы яныдаки къыйыш эменнинъ къувушында къалдырамыз. Андан озьлери келип алалар.
— Кишилерни эр кунь дженкке айдайлар,— деди къыз тюшюнджели алда. — Тек яшларны дегиль. Бабамны да алырлар деп къоркъам. Экрем бей коюмизден къыркъ адам даа ёлламакъ ичюн сёз берген, дейлер. Рус падишасынынъ козюне кирмек истей. Алла о, дангъалакънынъ белясыны берсин.
— Дженкке къыркъ адам даа кетсе, онынъ тарлаларындаки тютюнни ким къыраджакъ? Ким къурутаджакъ? Сабалары онынъ чайырларында ишлемек ичюн койнинъ ярыдан зияде эалиси чыкъа. Мевсимли хызметке юзлернен украиналы келе. Дженкке кимни ёлламакъ истей?
— Онынънен мемнун олмагъанларны.
— Мемнун бир Кязим бей, о, исе тютюн къырмай.
Бу арада къая артындан ат туягъы давушы эшитильди. Гуляра сескенип аякъкъа къалкъты ве, гугюмини алып, учурым астындаки сокъакъ бою тез-тез эвге джонеди.

II

Муаребе девам этмекте эди. Койден джебэге адамлар кеткен сайын, эали ичюн яшамакъ къыйын олды. Итиядж дюльгер Салядиннинъ эвине де далды. Рустемни де Экрем бейнинъ тютюн тарласында ишлемеге меджбур этти. Бадемликте урядниклер ве приставлар сыкъ-сыкъ пейда олдылар. Волость идареси койлюлернинъ атларыны ве сыгъырларыны тутып алды. Рустемни Акъ Табандан марум этти. Бутюн къоранта дёрт ай, гедже демей, куньдюз демей чалышып, тамакъларындан къытып, пара топлап, ниает, кемане бичимли бир ат алдылар. Ат ойле арыкъ ки, устюндеки бутюн къабургъаларыны сайып чыкъмакъ мумкюн. Индже боюны, кемикли башыны зар-зоруна котерип турмакъта. Салядин агъа атны азгъана такъаткъа кетиргендже, беслей-беслей, джаны янды.
Кузь кельди. Онынъ артындан къыш. Итиядж Бадемлик эалисининъ гъыртлагъыны кучьлю сыкъа башлады.
Баарьде исе дагъларда тереклер текрар ешерди, чичек ачтылар. Чичеклер адамларны севиндирдилер.
Сабадан акъшамгъа къадар хызмет этиджи Рустем къыз иле сийрек корюше, лякин оны сыкъ-сыкъ корип тураджагъы келе... о, себептен тарла сокъакълары айланмаларында, ярлар башында анъдырып юрип, июнь акъшамларынынъ биринде Гуляраны расткетирди.
Къыз, къая артындан апансыздан пейда олгъан йигитни корип, шашмалады.
— Бу маальде мында не япасынъыз? — деди о Рустемге титрек сеси иле. — Вай, ойле къоркътым ки... къачакънынъ бири белледим.
— Мен чокътан мындам. Сизни беклейим.
— Бир шей олдымы?
— Сизсиз... манъа пек кучь!
— Ах, Рустем! Манъа кучь дегильми?
Рустем къызгъа озьлерининъ вазиетини икяе этти.
— ...Фикрет исе куньлер бою къайдалардадыр юре. Кимерде геджелеин эвге келе, танъда джоюлып кете. Афталарнен корюнмей. Кимсеге бир шей сёйлемей. Худжур меним агъам. Оны дагъларда гизленип юре беллей эдим. Эки кунь эвельси гедже бизге Сеттар агъа кельди. Фикретни о да якъында корьмеген.
— Ойле олса, Фикрет къайда?
— Бильмейим. Кене Шевкетке къошулгъандыр деп къоркъам.
— Экрем бейнинъ огълунамы? — Гуляра тааджипленди. — Онынъ иле насыл ишлери ола биле?
— Былтыр Фикрет Шевкетнинъ къардашы Зейнепке эвленмек истеген эди. Бабам разы олмады.
— Зейнеп дюльбер къыз. Ве акъыллы,— деди Гуляра. — Табиатча да агъасына бенъземей.
— Шимди эвленюв вакъыты дегиль.
— Сиз денъиштинъиз, Рустем. Мен сизден къоркъа башлайым.
— Къоркъунчлы олдыммы?
— Сонъки вакъытларда сизден къауфлы сёзлер эшитем. Акимиет иле разы дегиль киби лакъырды этесинъиз.
Янашадаки чайырнынъ къорасы артындан апансыздан Фикретнинъ башы корюнди. Гуляра, абдырап, кийик давуш иле айкъырды ве деръал гугюмине япышты. Къачаджакъ олды, Рустем къызны токътатты. Гуляра, ниает, тынчлангъан сонъ, гугюми ичиндеки сувны ерге тёкип, текрар улукъ астына къойды.
— Кеч маальде мында не япасынъ? — деди Фикрет къардашына, озю азбардан сычрап ерге тюшти. Гуляраны корьген сонъ, къурназ козьлери иле кулюмсиреди. — А-а… севги... асретлик! Селям алейкум, Гуляра!
— Алейкум селям, Фикрет агъа!
— Сеслеринъиз чыкъмай. Теселли сусулгъан ер дегиль. Адамларнынъ бири-бирлерине назик ислери беян этильген ер.
— Мен Гуляранынъ гугюми толгъаныны беклейим,— деди Рустем.
— Гугюм энди толу...— Фикрет мыскъыл иле джевап берди.
Рустем агъасынынъ сёзлерини эшитмеген олды, онъа джевап бермеди.
— Къайдан келесинъ? — деп сорады о, Фикреттен, бираздан сонъ. — Анам сенинъ ичюн пек раатсызлана.
Гуляра билегини гугюмнинъ сапына кечирип, ёлнынъ агъызына чыкъты, агъа ве къардаш иле сагълыкълашып, эвге кетти. Фикрет гуя къызнынъ давушыны эшитмеди, джевап да бермеди.
— Анама раатсызланмакъ не ичюн керек олды? — деп сорады о, къардашындан. — Озьлери кет, дедилер, мен кеттим. Даа не япмакъ кереким? Айтсынлар, оны да япайым!
— Анам... раат отурамай. Буны анъламакъ керексинъ.
— Ойле экен, мени анда-мында айдаштыра бергенлери не?
— Дженкте эляк олгъанынъны истемеймиз.
— Ничюн мени мытлакъа эляк олур деп беллейсинъиз?
— Ёкъ... ничюн? Мен падиша ичюн къан тёкюльгенине къаршым... тек мен дегиль.
— Падиша ичюн?..— Фикрет тааджипленди. — Я ким ичюн тёкмек керек?
— Бизни итиядждан къуртармакъ истеген гъае ичюн!
— Ойле гъае бармы?
— Сеттар агъанынъ фикириндже, бар!
— Сеттар сандыракълай. Фукъарелер акимиети, зенгинлер акимиети... буларны къайдан къазып чыкъара, бильмейим! Бабамнынъ къафасына бедаат шейлер къынтай бере.
— Сен не айтасынъ, Фикрет, башынъда акъылынъ бармы?
— Бар... озюме етерлик. Сеттар насылдыр фукъарелер акимиети тюшюнип чыкъаргъан. Койде чыплакъ баджакълар чокълугъыны биле... олар арасында шерефли олмакъ истей.
— Озюнъ кимсинъ? Фукъаре дегильсинъми?
— Фукъарем. Лякин ойле олувдан бездим. Яшамакъ истейим.
— Насыл? Койлюлерден тутулып алынгъан багъчаларнынъ, багъларнынъ саиби олыпмы?
— Ничюн койлюлерден? Озюм де эльде эте билем!
Чокъракъ башындаки бу субет вакъытында Рустем догъмуш агъасынынъ дюньягъа ве аяткъа назарыны анълады. Пек тааджипленди.
Фикрет даа яш. Рустем исе санки бала. Ама фикирлери бир дегиль.
— Зенгинлик яхшы шей,— деди Рустем. — Лякин башкъасынынъ эмеги иле къазанылгъаны дегиль. Сен Шевкетнен чокъ йыллар дост олдынъ, Зейнепнинъ этегини къокълап юрьдинъ. Джам софалы сарайдаки аят иле таныш олдынъ. Демек, бегендинъ!
— «Сарайдаки аят...» — Фикрет азарлап къардашынынъ сёзлерини текрарлады. — Бу къадар улема экенсинъ… бильмедим. Бурунынъ бокълы, озюнъ мулааза этесинъ!
— Меним бурунымнынъ мында алып — береджеги ёкъ,— деди Рустем. — Ама сенинъ къафанъда не бар — не ёкъны бильмек ичюн асыл да улема олмакъ шарт дегиль. Даа эки йыл эвельси озюнъ Шевкет иле Истамбулгъа кетип, дарилфнунда окъумагъа азырлангъан эдинъ. Ничюн кетмединъ?
— Кетмедим... о, меним ишим! — деди Фикрет, ачувланып,— лякин Зейнепке токъунма! Гуляранъ онынъ бир тырнагъы этмейджек. Геджелеин дагъларда быралкъыланып юре. Шериаттан къоркъмай.
Рустемнинъ ичинде недир къыбырданды, юрегине недир санчылды... ве сынды. Юмрукъларыны сыкъты, аз къалды, агъасынынъ устюне атыла язды.
— Мен Гуляраны севем...— деди о,— ве буны кимседен гизлемейим. Вакъыты келир, къызнынъ бабасы ве анасы узурына барып, разылыкъ истерим. Ама сенинъ киби, Экрем бейнинъ сарайында къокъланып юрьмем.
— Сен манъа ахлякъ окъума! — деди Фикрет,— онъа ихтияджым ёкъ. Омузларым устюнде озюмнинъ къафам бар.
— Бар... лякин бошча корюне!
Фикрет онъа тикленди... бакъты, бакъты, сонъра эллерини джеблерине тыкъты, дере боюндаки айланчыкъ сокъакъ иле кетти. Кольгеси гъайып олгъан сонъ, Рустем таш устюне отурды, тюшюнджеге далды. Фикрет иле бойле иддалашкъаны ичюн окюнди. Эр алда, агъасы...
Хайли вакъыт кечти. Артында, насылдыр, шытырды эшитип, айланды. Фындыкъ тереги пытакълары арасында Гуляраны корьди.
— Сиз кетмединъизми? — деди Рустем айретле. — Демек, агъам иле лакъырдымызны эшиттинъиз!
— Ёкъ…— деди къыз. — Мен эвде эдим. Софадан сокъакъкъа козь этип турдым. Эвге къайткъанынъызны корьмек истедим. Лякин ашагъы сокъакъ бою тек Фикрет агъанынъ озю кечти. Чыдаялмадым, сизге кельдим.
— Фикрет къайда кетти, корьдинъизми?
— Корьдим. Эвге кетти!
— Отурынъыз, Гуляра! — Рустем четке чекильди, таш устюнде онъа ер берди. — Азачыкъ да олса, янымда олунъыз! Мен пек эфкярлым.
Гуляра онынъ янына отурды.
— Сизге айтаджакъ шейлерим чокъ, Рустем! Ама биз даима ашыкъамыз! Къонушмагъа вакъыт тапылмай. Тезден дженк битеджек, дейлер. Битсе, биз Петербургкъа кетмек истеймиз. Лякин бабам... менин гъарип бабамдан хабер ёкъ. О да дженкке алынды. Не япармыз, бильмейим!
— Дженк битеджек? Ким айтты?
— Сеттар эмдже. О, тюневин, къайдандыр, узакълардан кельди. Дженк битсе, бизим иле Петербургкъа келирсинъизми, Рустем?
— Мен анда не япарым, Гуляра?
— Энвер... Меним огей агъам не япса, сиз оны!
— Энвер — окъумыш адам. Мен исе... дженк башлагъанынен мектеп къапалды.
— Бабама ярдым этерсинъиз. О, озюнинъ антиквар тюкяныны текрар ачаджакъ.
— Бабам разы олмаз,— деди Рустем. — Къачып кетсем, анам къасветинден олер.
— Бу койчикте, бу къаялар арасында эбедиен къаладжакъсынъызмы?
— Дженк битсе, аят башкъа оладжакъ дейлер. Лякин ким ичюн? Бабам: муаребелерден сонъ акимиет денъише тургъан... дей. Буны бабам айта. Акъикъатта, не оладжакъ? Ким бильсин? — Рустем сусты, гедженинъ хош инъильтисине динъленди. — Эшитесинъизми, Гуляра? Бу шефаф сувнынъ гизли нагъмелерини, онынъ къайнакъ ве джазибели нефес алувыны шитесинъизми? Бу ямачларгъа ве къаяларгъа бакъынъыз! Кетсенъиз, буларны корамайджакъсынъыз! Бойле гузеллик башкъа ерде ёкъ. Биз бу гузель ерде догъдыкъ.
Деренинъ ашагъы четинден, узакътан тыныкъ давуш эшитильди:
— Гуляра! Акъыз Гуляра!
Къыз абдырап еринден турды.
— Бу анам,— деди о. — Сагълыкънен къалынъыз, Рустем! Сиз ашагъы ёл иле кетинъиз. Бизни кимсе корьмесин!
Гуляра аджеле-аджеле кетти. Рустем бираз даа отурды, сонъра о да эвге къайтты. Ама агъасы иле корюшип оламады.
Фикрет араба къапугъа якъынлагъанда бабасына расткельди. Салядин агъа къомшу азбарда онбашы Абдураман барлыгъыны бильдирип, огълу текрар гизленмесини талап этти.
— Тавшан Дередеки чайыргъа бар! — деди онъа дюльгер. — Чалашта бекле. Мен гедже арабаны екип ёлгъа чыкъарым. Сюкют геджеде таш ёлда копчеклернинъ тасырдысыны эшиткенинънен, Тарахчы - Алининъ тютюн аранлары янындаки копюрге тюшерсинъ, берабер ярмалыкъкъа кетермиз.
Фикрет эвге кирмеди. Козев Мустафанынъ багъчасында тар сокъакъ бою чайыргъа кеткенде, юксек эмен астындаки чокъракъ башында Сеттаргъа расткельди. О, дагъдан тюшкен. Озь эвлерине гизлиден бир кирип чыкъмакъ ичюн фурсат беклемекте эди. Онъа бираз экмек ве бир чифт чыракъ керек.
— Сенсинъми, Сеттар? — деп къычырды Фикрет къаранлыкъ ичинде къавфсырап. — Кеч маальде бу ерде не япасынъ?
— Яваш ол! — деди Сеттар ачувланып. — Адымны айтмасанъ, олмаймы? Кимни къыдырасынъ?
— Кимсени де... Чайыргъа кетем
— Ничюн чайыргъа? Эвде бир шей олдымы?
— Онбашы Зейтулла агъанынъ азбарында долана,— деди Фикрет якъын кельген сонъ. — Кимнидир къыдыра.
— Ондан къачтынъмы?
— Бабам Къызыл Яргъа кетейик, дей.
— Ярмалыкъкъамы? Бу мумкюн дегиль. Сюйрен богъазында застава бар. Сени якъаларлар.
— Бабам айланма ёлнен кетмек истей.
— Айланма ёл Сюйренден сонъ,— деди Сеттар. — Сюйренгедже исе тек бир ёл. Тузакъ.
— Бильмейим. Бабамнынъ эмири ойле! — деди Фикрет.
— Бабанъ эмир этсе... сен яш бала дегильсинъ. Озюнъ бильмек керексинъ.
— Не бильмек керекми? Дженкни насыл этип токътатувнымы? Оны япаджакъ адамлар башкъа.
— Дагъдан ничюн къачтынъ? — деп сорады ондан Сеттар. — Анда кимлер гизленгенини Экрем бейге етиштирмек ичюнми?
— Мен ач эдим, чыдаялмадым, Экрем - бейге етиштирмек... Хайыр, бундан манъа файда ёкъ.
— Не япмакъ истейсинъ? — деп сорады Сеттар.
Фикрет омузларыны къысты. О, муайен фикир айтувдан аджиз эди.
— Озюм де бильмейим. Къызыл Яргъа кетип бакъайым... Бельки дженк манъа токъунмай кетер! Ама дагъгъа кетмек... ёкъ, мен ойле яшап оламайым!
— Дагъдакилер, сенинъдже, не? Айдутлармы?
— Айдутлар дегиль. Ачлар...— деди Фикрет. — Ёлда расткельгенни тонайлар.
— Кимни тонайлар, акъмакъ! Хаберинъ бармы? — пыштавыны Фикретнинъ буруны астында онълу-соллу айландырды. — Дагъда чешит адамлар бар. Эписининъ тюшюнджеси бир сой дегиль. Эписине нефретленмеге акъкъынъ ёкъ!
— Мен акъ къыдырмайым. О менде де ёкъ, сенде де!
— Акъ ёкъ... догъру! Оны къазанмакъ керек,— деди Сеттар. — Санъа озю кельмез!
— Мен бу ерге сени къыдырып кельмедим. Апансыздан корюштик,— деди Фикрет. — Озь ёлумнен кете билем.
— Кет! Бельки бир де-бир ерге барып чыкъарсынъ! — Сеттар пыштавыны къушагъы арасына тыкъты — Меним озь ёлум бар. Дженкте олдым... андан къачтым. Озюм киби къардашларгъа къаршы дженклешмек истемедим. Бабамнынъ эвине дегиль, дагъгъа кельдим. Биз анда аз дегильмиз. Гизлемеге шей ёкъ, бир къапым отьмексиз тургъан вакъытларымыз чокъ ола. Ама не огърунда курешкенимизни билемиз. Биз Бадемликни гъарип алында корип, ёрулдыкъ. Оны зиеттен къуртармакъ истеймиз.
— Къуртарып олурмы экенсинъиз?
— Къуртарып олурмыз. Анда, Карпат этеклеринде, дженк мейданындаки адамлар арасында ойлелери де бар ки, зиеттен къуртулмакъ мумкюн экенлигине эминлер. Онынъ ичюн гъайрет керек. Бадемликте джесюр адамлар ёкъ дегиллер.
Сеттар торбасыны аркъасына урды, сокъакъ бою бабасынынъ эвине таба кетти. Фикрет койнинъ баты тарафындаки байыргъа тырмаша башлады.
Рустем, Теселлиден эвге кельген сонъ, азбарда, аран сачагъы алтында, юклю араба тургъаныны эследи. Ичинде сенек, тырнавуч, орьме анъгъыч, бир къач чувал къызылчыкъ, ювез, акълап. Янашада, ерде ат такъымы. Юкъары софагъа чыкъты, союнып, Мидатнынъ янында ятты. Козьлери юмула башлагъан эди, багъча ичинден насылдыр гъыртылды эшитип элесленди. Яваштан кевдесини котерип, багъча ичине бакъты — джевиз терегине багълы ат малат ашамакъта эди.
Баба атны бугунь эвге кетирген. Бир айдан бери мийрада эди. Демек, узакъ ёлгъа чыкъаджакъ. Эвеллерде Салядин агъа «Чёльге» Фикрет иле кете тургъан. Шимди Фикрет корюнмей. Лякин Рустемнинъ озюне: «Сен меним иле кетеджексинъ!» деп айтылгъаны ёкъ. Ничюн аджеба?
Гедженинъ бир маалинде азбарда тасырды эшитильди... недир гъычылдады. Рустем башыны котерип бакъты, анасы азбар къапыны къапатмакъта эди. Сачакъ алтында араба энди ёкъ.
— Ана! — Рустем аджиз сес иле къычырды. — Бабам къайда?
— Ярмалыкъкъа кетти.
Тензиле енге клернинъ къапусына догърулды.
— Бир озюми?
— Бир озю кетсе не? Къоркъаджакъмы?
Чокъ вакъыт кечмеди, Тензиле мердивен аралыгъы ичинде, Рустемнинъ аякълары уджунда, пейда олды.
— Фикрет иле кетти,— деди о, гизлиден. — Фикрет Тарахчы Алининъ тютюн аранлары янында беклейджек,— ана текрар басамакълардан ашагъы тюшмеге тедарикленип, деди: — Сен юкъла! Фырлана берме!
Саба Мидат Рустемнинъ къабургъасындан тюртти.
— Араба ёкъ. Ат ёкъ. Бабам къайда кетти?
— Ярмалыкъкъа!
Мидатнынъ дудакълары салпырады, окюнчинден агълады.
— Не кетирейим деп биле сорамады бабам.
— Сен энди уфакъ дегильсинъ. Кетирмесе бир еринъ шишмез,— деди Рустем. Озю ашагъы софагъа тюшти, чарыкъларыны кийип, Экрембейнинъ чайырына ишке джонеди.
Тютюн тарласында, адети узре, назаретчи шорбаджынынъ якъын кишилеринден бири ола, саба ишчилерни къаршылап ала тургъан. Бугунь къапу огюнде Экрембейнинъ догъмуш къардашы Абдулла турмакъта эди.
— Къайда кельдинъ? Базаргъамы? — деп джекирди о Рустемге. — Ишке танъда келине. Кечиккенинъ ичюн иш акъкъынъдан джореме кесип аладжакъым, хаберинъ олсун? Къана... тез!
— Мен вакъытында кельдим,— деди Рустем.
Юрюшини денъиштирмей. Абдулланынъ янындан кечти, омузларында чапалары, тютюн оджакъларына якъынлашаяткъан эркеклерге ве къадынларгъа догърулды. Олар Рустемнинъ козьлерине тюшкюн гонъюлли олып корюндилер. Абдулла оларгъа да джекириклегенге бенъзей.
Украиналы яш къадын Настасья Тукаленко солукъ отлар обасы устюнде отурып агъламакъта.
— Не олды? — Рустем онынъ янына кельди. — Сени Ким ынджытты?
— Ватаныма къайтмакъ истейим,— деди къадын,— шорбаджы къазангъан парамны бермей. Мектюп алдым, аптем олюм алында... корюшмек, ведалашмакъ керек. Ёллыкъ парам ёкъ. Шорбаджы: кузьде кетерсинъ дей.
— Кузьде? Аптенъиз дюньядан савушкъан сонъмы?
Араба къапу беттен Абдулланынъ сеси эшитильди.
— Къазыкъ киби тикленип тургъанынъ не? Сенинъ еринъде ким ишлейджек?
Рустем, бу сёзлер озюне аит экенлигини анълады ве, тюркке козь этип, къадындан сорады:
— Бунынъ къуйругъына ким басты?
— Бильмейим. — Настасья шыншыкълап джевап берди. — Бугунь о джанавар киби.
Абдулла Рустемнинъ сёзлерини эшитмеди, лякин дудакъларынынъ арекетинден ве ачувлы бакъышындан кенди ичюн феналыкъ сезген олса керек ки, пармагъыны саллады.
— Мен сенинъ иле даа лакъырды этерим!
Йигит онъа джевап бермек истеди, янашасында ишлеген Сефергъазы акъай оны тюртти.
— Быракъ, Рустем! — деди къарт. — Оларда пара бар. Къувет ве укъукъ бар. Бизде бир шей ёкъ.
Рустем Сефергъазынынъ сёзюни тутты. Ёлакъ арасына кирди, уйлегедже белини котермей, тютюн чапалады. Башкъалар да ойле... бири-бирлери иле лакъырды этмеге къоркътылар. Абдулла бутюн кунь тарла бою, къашкъыр киби доланып чыкъты. О, уйлелик ашамакъ ичюн эвге кеткен арада, адамлар текаран сербест нефес алды, бираз раатланмакъ ве къапынмакъ ичюн эмен астында отурдылар.
Уйледен сонъ Абдулланынъ ерине Шевкет кельди. Кенъ елькели, яш киши. Башында пуськюлли фес. Шевкет тютюн ишинден анълагъан адам дегиль, ама ишлеп ёрулгъан ыргъатлардан бир де-бириси белини догърулткъанда, джекирди. Ялынъыз экинди намазы якъынлагъанда ёрулып, бираз тынды, койлюлерге эвлерине къайтмагъа рухсет этти. Кунь девамында мучелери эзильген адамлар чапаларыны араннынъ бир кошесинде быракъып, койге джонедилер.
Рустем, дере четиндеки къапу огюнде турып, элиндеки фышкъын иле йылтыравукъ чызмаларыны шыбалай берген Шевкетнинъ янында токъталды.
— Алидженап олунъыз, шорбаджы! Бу къадынгъа ярдым этинъиз! — деди о, озюнинъ артындан кельген Настасьягъа ишарет этип. — Аптеси хаста... олюм алында экен. Барып корьмек истей, ёллукъ парасы ёкъ.
— Онынъ ичюн сен не къасевет этесинъ? — деди Шевкет. — Къадыннынъ озюнинъ тили бар!
— Абдулла агъанынъ озюне ялвардым,— деди Настасья татарджа,— Разы олмады.
— Демек, ойле керектир. Абдулла эмдже не япмакъ кереклигини биле. Башы сенинъки киби...— о пармагъы иле Рустемнинъ къафасына чертти. — Сенинъки киби бош дегиль.
Рустемнинъ юреги къайнап, кевдеси титреп кетти. Самайларындаки къан дамарлары сызладылар.
— Сизинъдже, тек бей акъыллы, бизлернинъ — сизинъ эсирлеринъизнинъ — къафалары бош... ойлеми?
— Сизлерде, къарабаджакъларда, акъыл къайдан кельген? — Шевкет элиндеки фышкъынны Рустемнинъ буруны астында саллаяракъ, шакъылдап кульди. — Штанынънынъ авына бакъ — маскъаралыкъ санки тышта. Озюнъ Гуляранынъ пешинден къокъланып юресинъ!
Шевкет ойле деди, сонъ почта ёлгъа чыкъмагъа онъайтланды. Рустем еринден къыбырдамады. Окюнч ве кедер толу юрегини тынчландырмагъа тырышкъан алда, Шевкетнинъ семиз елькесине бакъа берди. Чокъ бакъып турды. Бей огълу кенди узеринде Рустемнинъ назарыны ис этип, текрар онъа чевирильди.
— Не беклейсинъ? — деп къычырды Рустемге. — Лаф битти!
— Ёкъ, битмеди,— деди Рустем.
— Не? Гуляранынъ пешинден юрьгенинъни инкяр этмек истейсинъми?
— Санъа ондан не?
— Шу ки, о къызгъа ич бир вакъыт эвленалмайджакъсынъ!
— Менми? — Рустем кевдесини азачыкъ огге берип, Шевкетнинъ богъазына япышты. — Ничюн эвленалмайджагъым? Сёйле!
— Чек сасыкъ къолларынъны? — деп къычырды Шевкет. — Пешман этерсинъ!
— Сен... Эрзурумлы кельмешекнинъ огълу! Меним кучюк, гъарип екяне бахтым... Гулярам бар, оны да тутып алмакъ истейсинъми?
О, кучьлю, балабан юмругъыны котерип Шевкетнинъ сагъ джагъына ойле эндирди ки, Шевкет бир талай арт-артына, учурым бетке сыджырылып кетти, сонъ гурс этип ерге йыкъылды. Йыкъылгъанынен деръал билегине таянып, сагъ тизи устюнде юкъары котерилеяткъанда, аягъы тайды, учурымдан ашагъы сюйрелип, дере ичине юварланып кетти.
Рустем, не олып чыкъкъаныны анълап оламай, хайли вакъыт деренинъ ичине козьэтип турды, къаранлыкъта бир шей коралмады, тек койнинъ устюне саркъыкъ Буйка къаялары, гизлиден инъильдемекте янындаки дереде сув зайыф сесленмекте эди. Онъа кетмек... бельки де къачмакъ керек. Къайда? Насыл? Къапугъа догъру бир къач адым атты дегенде, насылдыр юмшакъ шей устюне басты. Эгильди, ерде — тоз ичинде пуськюлли фес ятмакъта эди. Аягъыны арткъа узата берип, огге бир тепти. Фес саибининъ пешинден дере ичине атылып кетти. Рустем ёлгъа чыкъты. Копюрден кечти, сонъ токъталды, тюшюнди-тюшюнди, кери къайтты. Эвге кетмеди, койнинъ батысында узанып кеткен юксек къыргъа догърулды.
Эртеси куню Мидат койдеки бутюн эвлерни доланып Рустемни сораштырып чыкъты. Тапамады. Коккозьге Сейяренинъ эвине де барды. — Рустем анда да ёкъ эди. Багъатырдаки Уман аптенинъ эвине барып сорады. Рустемни анда да кимсе корьмеген.
Тензиле енге аджизленди, кедерленди. Козьяшлар тёкти.

Бу агъыр куньлернинъ биринде эвге Озенбаштан Какра Мевлюд кельди. Бу адам, эки якъында тарпилер багълы аты устюнде кой-койден юрип, уджуз фият иле йымырта сатын ала, Ялтагъа котюрип сата, бойле этип яшай эди.
— Мевлюд агъа, бизим Рустем гъайып,— деди онъа Тензиле енге ве козьлеринден кене яшлар акъып кеттилер. — Бабасы ярмалыкъта, бу иштен хабери ёкъ. Кельсе, азабындан олер. Ялтагъа кетмегенми экен? Ялварам сизге, бизге бир эйилик япынъыз! Мидатны озюнъиз иле алынъыз, бельки агъасыны анда къыдырып тапар.
Какра Мевлюд пек тааджипленди.
— Буюк шеэр ичинде Рустем тапылырмы? Кимден сорарсынъ? Кимден билирсинъ? Бельки гемиге минип Батумгъа кеткендир? Дженк вакъыты!
— Рустем тапылмаса, мен дели олурым,— деди Тензиле. — Ялварам сизге, Мевлюд агъа! — Бедбахт къадын тизлери устюне чёкти, эллерини кокке узатты.
— Яхшы... Мидат меним иле кетсин! — деди Мевлюд,— лякин мен Аутка богъазындан юрем. Огълунъыз даа яш. О, тик ве сарп ёллардан кече билирми?
— Кечерим! — деп къычырды Мидат софанынъ тёрюнден. О энди аякъларына чарыкъларыны киймекте эди.
Тензиле енге Мевлюдни бакълалы лакъша шорбасы ве сютлю чай иле сыйлады. Какра ашаныр экен, койлерде тавукъ аз къалгъаны устюнден шикяетленди.
Уйле авгъан сонъ Мевлюд ёлгъа чыкъты. О, атынынъ джугенини тутып огден, бала исе арттан кеттилер.
Алты кунь, алты гедже дегенде Мидат къайтып кельди. Агъасыны тапамады. Рустемнинъ джоюлгъаны он алты кунь дегенде азбаргъа дюльгер Салядиннинъ арабасы кирип кельди.
Баба индемей атны туварды, богъдай толу чувалларны, къарын ягъы кесеклерини ве дигер эрзакъны ташып битире язгъанда, Рустемнинъ эп корюнмегенини эслеп, айретке кельди.
— Рустем къайда? — деп сорады Мидаттан.
Кедерленип, чубукъ киби инджерип къалгъан Тензиле енге окюрип агълап йиберди.
— Рустемимиз ёкъ! Гъайып!
— Гъайып! Бу не демек?
Араба бошатылгъан, ат арангъа кирсетильген сонъ, Мидат бабасына, не олды — не кечти, эписини анълатты.
— Сенинъ ярмалыкъкъа кеткен кунюнъ Рустем иштен къайтып кельмеди. Эки афтадан бери оны урядник къыдыра.
— Урядник? Ничюн?
— Рустем Шевкетни котеклеген. Башта: ольдюрди — дедилер. Албу ки, Коккозь хастаханесине алып кетильгенини корьгенлер. Рустемни тапсалар аписханеге къапайджакъ экенлер.
Софа огюндеки тапчан устюнде отургъан Салядин бу хаберни эшитип, къасеветке далды. Огюнде тютеп тургъан къавени унутты. Агъызындаки чубугъыны къач дефа шыркъылдатып чекти, сонъ кетип, арандаки атны чезди, джугенинден тутып, азбар къапугъа догърулды. Ёлгъа чыкъкъан сонъ, токъталды.
— Фикретни солдат алдылар,— деди о, ве козьлеринден бурькип чыкъаяткъан яшларны гизлеерек, башыны ашагъы эгильтти. — Фикретимиз ёкъ. Рустем де...
Бойле деген сонъ, дюльгер исар артында ёкъ олды, къарысы исе бирден тентиреди... таш басамакълар устюне йыкъылды. Салядин бу левханы корьмеди.
Мидат анасыны зар-зоруна чеккелеп ичери алып кирди, сет устюне яткъызды. Эвнинъ ичини кедерли сюкюнет басты.
Дюльгер яры — геджеде къайтып кельди. Череси текаран ачылгъан, козьлеринде шефаат асыл олгъан киби корюнди. Эссиз алында яткъан къарысыны корьген сонъ, текрар алсызланды.
— Фикретим! Рустемим! — деп инъледи ана, текаран эси кельген сонъ. — Огъулчыкъларым, къайдалардасынъыз!
— Рустем сагъ-селямет! — деди онъа Салядин, яваштан.
Тензиле енге терен уйкъудан уяныр киби, козьлерини ачты, тааджипленип, кевдесини къоджасына чевирди.
— Сагъ-селямет? Рустемим сагъ-селяметми? — дие агълады къартий. — Къайдан бильдинъиз?
— Коккозьге барып кельдим. Къуда Севастопольде олгъан. Куевнинъ агъасы Сеит-Джелиль айттырып йиберген: Рустем мында, къасевет этмесинлер. Койде кимсенинъ хабери олмасын, деген.
Тензиле энди кедерден дегиль, севинчинден агълап йиберди. Рустемнинъ аман-эсенлиги севинчинден. Фикретнинъ исе аскерликке кеткенинден...
— Оны насыл алдылар?
— Бизни Сюйренде токътаттылар. Аскерлер ёлумызны кести, кягъыт талап эттилер. Фикретке ишмар эттим. Арабадан сычрады, багъча бетке къачты, лякин башкъа сокъакънен кетти, оны туттылар. Багъчасарайгъа кетирдилер. Анда Фикрет кибилери чокъ эди. «Сиз, кетинъиз, баба!» деди Фикрет. «Бундан къуртулмакънынъ чареси олмаз!» Мен ярмалыкъкъа бир озюм кеттим.
— Бахтсыз балаларым! — Тензиле енге кене ах чекти. — Экисинден де марум къалдыкъ. Рустемге бир барып кельсек, корюшсек, фена олмаз эди. О — къызма табан. Башымызгъа бир беля даа ачып отурмасын!
— Мен бельки бу куньлерде кетерим,— деди Салядин ве иляве этти: — Ринголот эриги пишти. Насвернге алып-кетип сатсам, бир къач кумюш къазанмакъ... ёл масрафыны орьтмек мумкюн, лякин ат... бу «кемане» Севастопольге барып етерми?
Маальде хоразлар чагъырды. Пенджеренинъ джамларына кумюш ренкли ай нурлары тюшти. Салядин килим устюнде, башы астына ястыкъ къойып ятты. Ёргъунлыкъ кедерни енъди, тезден юкълап къалды.
Ярын оны не беклей, белли дегиль. Эр шей тез денъишип тура. Лякин Алланынъ идраки илеми? Салядин Алланы инкяр этмей, ама куньделик намазны да къылмай. Джамиге тек джума куньлери бара, о да Козев Мустафадан утангъанындан... Дюльгер балаларыны мектепке берди, дженк башлагъан сонъ окъув токътатылды. Бунъа пек яныкъламакъта. Эркеклер, чешме башында топланып, озь аралары къонушкъанда, сёз сырасы. Козев Мустафанынъ огълу Сеттар хусусында сёз ачылгъанда, Салядин оны къорчалай ве бунынъ иле адамларны тааджиплендире.
Сеттар енъилик арекетинде бир озю дегиль. Ойле йигитлер койде даа барлар.
Сеттар кимерде, геджелеин дагъдан койге тюшкен вакъытларында, гизлиден Салядиннинъ эвине кирип-чыкъа ве сёз сырасы: «дженк бейлер ичюн ярамай битеджек» — деп ташлай. Дюльгер дженк биткенини сабырсызлыкънен беклей.
Бугунь Салядин танъда уянды. Къавесини ичкен сонъ, атыны дереге айдап суварды, кери къайткъанда эвининъ огюнде онбашы Абдураманны корьди.
— Санъа Волость идаресине бармакъ керек! — деди о, Салядинге ве мыйыгъынынъ уджуны бурып алды.
Волость идареси Бадемликтен он эки чакъырым узакъта, Озенбаш ве Коккозь озенлерининъ бир-бирине къошулгъан еринде.
— Анда не япаджагъым?
— Бильмейим! Лякин бир даа келип, хатиринъе тюшюрип юрьмем! Эйи биль!
Шай деди онбашы, сонъ кетти. Салядин сакъалыны къашыды, тюшюнджеге далды.
— Рустем ичюн олмалы...— деди Тензиле.
Дюльгер джебинден кисесини чыкъарды, чубугъыны тютюн иле толдурды ве, тютете-тютете, индемей, азбардан чыкъып кетти.
Волость идаресине якъынлагъанда, уйле авгъан эди. Ташкопюр янында, атлары туварылгъан арабалар астында сакъаллары осюк солдатлар яталар.
Салядин копюр устюнден кечти, эки къатлы таш эвге догърулды. Узун, былашыкъ коридор боюнда чешит къыяфетли адамлар туралар. Эки якълап юксек, беяз къапылар. Кимер адамлар башлары астына чекменлерини къойып, полда яталар. Кимерлер аякъ устюнде турып, аркъаларыны диваргъа таяп, нелердир акъкъында гизлиден лакъырды этелер. Дюльгерге кимсе къулакъ асмады. Коридорны баштан-аякъ эки кере юрип чыкъты, ниает, одаларнынъ биринде, аралыкъ къапудап сары ве къыскъа сакъаллы жандармерия инспекторыны корип, токъталды.
— Мени чагъырдынъызмы, Малинин эфенди?
Креслода ясланып отургъан беяз костюмли, каракуль къалпакълы яш киши иле лакъырды этеяткъан Малинин, элиндеки къарындашыны тарс этип стол устюне урды, къашларыны сытты, кибар ве къатий чере иле деди:
— Чагъырдым. Кир!
Дюльгер босагъадап атлады. Узакъ ёл юрип кельген бу эсли адамнынъ аякълары ве бедени сызламакъта эди, о себептен, янашасындаки бош курьсюни корьгенинен, севинди, отурайым деп, ашагъы чёке башлагъанда, Малинин иддетленип, юмругъыны стол устюне эндирди.
— Къалкъ! — деп джекирди о, дюльгерге. — Бу къавехане дегиль!
Салядин деръал турып, диваргъа таба чекильди.
— Нуредин эфенди! — деди Малинин татарджа, беяз урбалы кишиге мураджаат этип. — Бу адам Рустемнинъ бабасы. Таныйсынъызмы?
— Таныйым! — деди Нуредин эфенди. — Бадемликтен...
Кресло узеринде, аякъларыны огге узата берип, бир янбашы устюнде отургъан эфенди Салядинге дюльбер къара козьлерини котерди.
— Рустем къайда? — деп сорады Малинин дюльгерден.
— Бильмейим! — деди Салядин.
— Алып-кетип сакъладынъ! Энди къайда экенини унуттынъмы?
— Мен ярмалыкъта эдим. Къайтып кельдим... Рустем эвде ёкъ.
— Кимнинъ малыны алып-кетип саттынъ?
— Озюмнинъ. Сенек, тырнавуч... кимнинъ оладжакъ?
— Рустемни озюнънен алып кеттинъ... къачырдынъ! Ойлеми? — Малинин юмшакъ ве илекяр давуш иле сорады.
— Мен кимсени къачырмадым. Фикрет иле кеттим.
— Къайда Фикрет?
— Аскерликте.
Малинин Нуредин эфендиге ялкъ этип бакъты. Нуредин эфенди исе козь къапакъларыны ашагъы эндирип, индемеди.
— Рустеминъ урьметли Экрем бейнинъ огълу Шевкетни ольдюрди. Хаберинъ бармы?
— Ёкъ. — Салядиннинъ юрегини бирден къайгъы басты, юзю ком-гок олды. — Меним огълум... Шевкетними?
— Рустем не ерде экенини айтмасанъ, озюнъ курек джезасына кетеджексинъ! Тюшюн — бакъ! Башынъ чап-чал!
Малинин бойле деген сонъ, аякъкъа къалкъты, огге-арткъа юре башлады. Салядинге дикъкъат ве меракъ иле бакъа берген Нуредин эфенди де еринден турды. Индже, узун мыйыгъыны сынарча пармагъы иле сыйпады, сонъ къапу устюндеки анахтарны бир бурып ташлады, диварда асылы орьме къамчыны элине алды.
— Малинин эфенди,— деди о, индже сеси иле,— сиз бу къарабаджакълынен пек незакетли къонушасынъыз. Огълу къайда экенини бильмеген баба... ойлесини корьдинъизми? Къана, якъын кель! — деп джекирди о, дюльгерге.
Салядин еринден къыбырдамады. Башыны ашагъы эгильтти, сусты.
— Мен Рустем къайда экенини бильмейим! — деди о текрар.
— Бильмейсинъми?! — ясама, бедаат сес иле сорады Нуредин эфенди, нагайкасыны шарт этип Салядиннинъ юзюне яндырды. Дюльгер тентиреди, аякълары бошады... диваргъа таянып къалды. — Сенинъ иле тек бойле лакъырды этмек керек! Къамчысынынъ сапы иле ченгесинден тюртти. — Сонъ? Рустем къайда экенини айтаджакъсынъмы? Ёкъса, элинъ-аягъынъ зынджыр иле багълы, Сибирьге кетеджек, анда чюрюйджексинъми?
Къарт зар-зоруна козьлерини ачты, къаршысындаки беяз кольмекли, индже мыйыкълы кишиге сёнюк назар иле бакъты. Бурунындан ве йыртылгъан янагъындан къан акъмакъта эди.
— Бильмейим,— деди о, эшитилир-эшитильмез давуш иле. — Мен Рустемни корьмедим.
Юзбашы Салядинни текрар нагайка иле урды. Юзюне, елькесине, аякъларына... не ери расткельсе, о ерине урды. Дюльгернинъ бедени бутюнлей яра иле орьтюлип, ниает, пол устюне йыкъылды, бир даа турмады.
Нуредин эфенди орьме къамчысыны четке быракъты.
— Алып чыкъынъыз ве каталашкагъа отуртынъыз! — деди Малининге. — Пешинден огълу кельмегендже чыкъарманъыз!
Малинин коридоргъа чыкъты. Беш дакъикъадан сонъ эки аскер иле къайтып кельди. Бири Салядиннинъ къолтукъларындан, дигери аякъларындан котерип алып кеттилер.
Дюльгерни эки кунь-эки гедже допрос этти, вахшийликле котекледилер. Тенине янгъан папирос бастылар. Лякин, «бильмейим» сёзюнден башкъа ич бир шей эшиталмадылар. Учюнджи куню дюльгерни чыкъарып йибердилер.
Акъшам устю Салядин Бадемликке эзгин ве яралы мучеси иле, зар-зоруна етип кельди. Араба къапуны ачты, азбар ичине эки адым аткъан эди, башы айланды, эмен тереги киби, гурс этип, ерге йыкъылды.

III

Севастополь корфезининъ шаркъында, скелеге якъын маалледеки хан-азбарынынъ этрафында бир къатлы биналар — фурун, къавехане, макъсымахане ве мейва анбарлары бар. Хан-азбарынынъ саиби Коккозьлю Сеит-Джелиль. Сейяренинъ акъайынынъ агъасы.
Сеит-Джелиль бу шеэрге алты йыл эвельси кельген. Гимназияда эки йыл окъугъан сонъ, парасы етишмегенинден себеп, гимназиядан чыкъарылгъан. Къайда кетеджегини, не япаджагъыны бильмей юрьген вакъытында, Нахимов джаддесиндеки къавеханеде тесадуфен туджджар къараим Мангъуби иле таныш ола, онынъ аршын-мал тюкянына аякъчы бала олып кире. Бир йыл кечкен сонъ, шорбаджынынъ огълу иле къавгъа этип, иштен къувула. Сеит-Джелиль текрар ишсиз къала. Сонъ догъмуш къардашы Билялнынъ ярдымы иле емиш тюкяны ача. Тюкян ичюн емишни, Якусидининъ хан-азбарына келип-кетиджи койлюлерден уджуз фиятнен ала. Якусиди баласыз-чаласыз, сойсуз-сопсуз къарт урум.
Куньлернинъ биринде о, Сеит-Джелильни озь эвине мусафирликке давет эте. Аш ашалып, къаве ичильген сонъ алышвериш лакъырдысы башлай.
— Эвленмек фикиринъ бармы? — деп сорай Якусиди яш йигиттен.
— Бу хусуста даа тюшюнмедим,— деп джевап бере Сеит-Джелиль, сонъ иляве эте,— ве ашыкъмакъ истемейим.
— Ким иле яшайсынъ?
— Бир озюм.
Къарт эски кресло узеринде хайлы вакъыт тюшюнджели алда, индемей отура.
— Озь тюкянынъны къапат да, менимкине авуш! — дей Сеит-Джелильге. — Мен сенинъ ананъны ве бабанъны билем. Олар яхшы адамлар. Меним къартийим, озюнъе малюм, якъында вефат этти. Ялынъызлыкъ меним ичюн пек кучь.
Сеит-Джелиль итираз этмек истей.
— Мен сизинъ ичюн эльверишли ярдымджы ола билиримми? — дей

Книги:

Поэзия (2008)

Сайлама эсерлер (2004)

Я - ваш царь и бог (2004)

Самотній пілігрим (2003)

Сайлама эсерлер (1999)

Ер делиджилер (1991)

Теселли (1985)

Чорачыкълар (1987)

Юксек хызмет (1983)

Фонари горят до рассвета (1982)

Иблиснинъ зияфетине давет (1979)

Сайлама эсерлер Том 1 (1976)

Сайлама эсерлер Том 2 (1977)

Фонари горят до рассвета (1973)

Эльмаз (1972)

Девушка в зеленом (1971)

Фонари горят до рассвета (1970)

Рузгярдан саллангъан фенерлер (1969)

Если любишь (1964)

Эгер севсенъ (1962)

Если любишь (1961)

Баарь эзгилери (1957)

Омюр (1940)

Эдебий Кърым (1940)

Къызыл къазакънынъ йырлары (1935)

Топракъ кульди кок кульди (1932)

Произведения Шамиля Алядина, а также фотоматериалы и любая другая информация, размещенная на данном сайте, является интеллектуальной собственностью и защищена законом. Данная информация может быть использована исключительно в личных, информационных и некоммерческих целях. Не допускается копирование, распространение, передача третьим лицам, опубликование или иное ее использование в коммерческих целях без получения письменного согласия владельца авторских прав. При цитировании материалов ссылка на сайт обязательна