qırımtatarca | русский

ГлавнаяБиографияКнигиВидеоПубликацииО_творчествеФотогалереяОткрытие_года

Главная страница / Книги / Чорачыкълар (1987) / Узюльген ипнинъ багъланувы /

Произведения автора

Чорачыкълар (1987)

Чорачыкълар


Узюльген ипнинъ багъланувы


Уйле маали. Кучюк ишчи шеэрчигинде бир къатлы беяз эвлернинъ къырмызы дамларыны июль кунеши къыздырмакъта. Эали, сыджакътан къачынып, салкъынкольгелерде сакълангъан. Сокъакъларда адам корюнмей.
Биз де, муътерем окъуйыджы, бир де-бир къаралтыгъа, яхут тереклернинъ талдасына чекилейик. Салкъында отурайыкъ. Энъ олмагъанда, иште, бу тула дыварлы эвчикнинъ азбарына кирейик. Онынъ пенджерелери корюнмейлер, чюнки этрафы тереклик. Тек сюйрю дамы кокке тирелип тура.
Бунда Чавуш огьлу Мустафа яшай. Онынъ мусафири олайыкъ. Лякин бунынъ ичюн, эвеля, канал устюндеки чоюи копюрден кечмек, сонъра Рават сокъагъы бою эрзакъ тюкяны бетке...— о, шимди уйлелик япыкъ — эрзакъ тюкяны бетке юрип, ешиль къапычыкъ огюнде токъталмакъ ве оны къаттыджа къакъмакъ керек. Бугунь базар куню. Хызметте ёрулгъан адамлар, эвде истраат этелер.
Биз янълышмадыкъ! Мустафа агъа эвде. Софада сет устюнде отургъан, сол аягъыны янбашы астына тыкъып, сагъ аягъыны миндер устюне узаткъан. Козьлери юмукъ. Лякин о, юкъламай. Куньдюз юкълагъан адети ёкъ. Шай... сукюнет ичинде отурмагъа, нелердир хусусында тюшюнмеге севе. Нелерни тюшюне аджеба? Ким бильсин?! Бельки озюнинъ узун омюрини, бельки фани дюньядаки кедер ве ишанчнынъ башы ве неаети не ерде экенинидир! Ама омюрининъ неаети узакъ. Чавуш, бабасы ве дедеси киби, такъатлы. Керчек, бир вакъытта сарышын сачлары шимди агъаргъанлар. Эви ве эшьясы энди торунларына адалгъан. Кечкен ве келеджек омюри теразеде чекилип, эсапланып къойылгъан.
Бу эвни Чавуш озь эллери иле ясагъан. Бунъа къани олмакъ истеген адам башыны котерип, таванда, софадаки къапу къаснагъында ве пенджере первазларында оюлгъан орьнеклерге козь этмек керек. Бойлелерни тек Мустафа агъа япа биле. Аджаип орьнеклер. Олар багъчадаки арыкъта инълеген сувнынъ нагъмесини, къарылгъачлар чивильдисини темсиль этелер.
Чавуш не тюшюне? Кимсе бильмей. Бильмек де керекмей.
Лякин кишилик эвден чевик ве эндамлы къыз чыкъты. Яваштан Мустафа агъанынъ янына кельди. Онынъ, юмукъ козьлеринен отургъан адети барлыгъыны бильсе де, бу сефер шубэленди, чюнки къартнынъ керчектен юкълагъан вакъыты да ола.
— Баба! — деди о, яваштан.
Мустафа агъа козьлерини ачты.
— Манъа кетмек керек! — деди къыз. — Ёлда Шемснургъа да кирип-чыкъаджагъым.
Генч омюрнинъ сокъакълары тюрлю-тюрлю. Чавушнынъки киби дегиль. Сенинъ иле яшайлар, сонъ чыкъып кетелер. Догъмуш кишинъ сенден айырылып кетеджегини итираф этюв мушкюль шей.
Чавуш юкълагъан аягъыны догърултып, сеттен ашагъы саркъытты, козьлери устюне тайгъан къалпагъыны тюзетти.
— Зеверджед! — деди о сакин давуш иле. Ама юрегини раатсызлыкъ басты. — Зеверджед, къызым! Бугунь базар куню, эвде отурсанъ олмазмы?
Къыз бабасынынъ янына даа да якъын кельди. Ойле якъын ки, тири, шевкълы козьлерининъ этрафындаки бурюшиклери онъа ап-айдын сезильдилер. Къыз онъа ялварыр козьлеринен бакъты.
— Мумкюн дегиль, баба! Мен Шемснурнен корюшмек, базы назариелерни текрарламакъ кереким. Тезден маъден технологиясындан имтиан береджегим.
Зеверджеднинъ ашыкъувында себеп бар. О, заводкъа ишке кирмек истей. Шемснур цех башлыгъынен таныш. Зеверджедке ярдым этеджек. Зеверджед буны бабасындан гизлей.
— Технологияданмы?..— Мустафа агъа кинаели давушнен сорады. — Ойле олса, кет!
Меселени экиси де чар-чабик анълады ве анълагъанларыны бири-бирине бильдирмек истемедилер. Лакъырдыны алель-аджеле битире къойдылар. Сонъ баба къызыны тебессюм иле озгъарды. Зеверджед басамакълардан ашагъы тез-тез энди, багъча ичинде асма юзюм тереклери астында гъаип олды.
Чавуш хайли вакъыт къызынынъ первасыз адымларынынъ давушына динъленип, тереклер арасында джазибели юрюшини тасавурэтип,ферахланып отурды.
Зеверджед, шубэсиз, дюльбер къыз. Дюльбер экенини эр кес биле. Тек эркеклер дегиль. Онъа къадынлар да сукъланып бакъалар. Къадыннынъ дюльберлиги корюнип тура. Ама бу дюльберлик неде экенини анълап оламайсынъ. Чехресининъ айдын чизгилериндеми, къолларынынъ енгиль арекетиндеми? Неде? Зеверджед иле юз-юзге корюшмек, козьлерининъ саф бакъышларынен хошланмакъ... дюнья зевкъы. Зеверджеднинъ юреги баарьнинъ озю киби, бунарсыз.
Мустафа агъа онынъ аякъ давушларына чокъ динъленип отурды. Къапыгъадже, бана бизим кечип кельген копюримизгедже, шеэрнинъ меркезинедже озгъарды. Адымлар энди кимсеге ишитильмейлер. Ама Чавуш оларны ишите. Арыкътаки сувнынъ шырылтысы, къушларнынъ тюркюси оларакъ ишите. Динъленип талгъан сонъ азачыкъ сезилир кедер иле дерин нефес алды, сонъ озь-озюне деди:
— Бар... бар, къызым! Адамгъа... акъикъий адамгъа не керек, эписини биль. Севинчни де. Кедерни де. Башны ашагъы саркъытып юрмек керекмей. Бабам манъа башны тёпеге котерип юрмекни огреткен эди. Мен онынъ дегени киби япкъан вакъытымда анам манъа дарыла эди: башынъны себепсиз зияде тёпеге котересинъ, дей эди. Мен, Зеверджед, санъа башынъны насыл тутмакъ кереклигинъни огретип отурмайым... ашагъы эгильтип юрмесенъ, олды!
Къарт Мустафа кимерде озь-озюнен, иште, бойле лакъырды эте. Ишчи шеэрчигининъ бир де-бир ериндеки сокъакъ бою кетеяткъан, яхут артыкъ досты иле дерс азырламакъта олгъан Зеверджед иле къонуша. Иътимал, къыз... ёкъ, ёкъ, Зеверджед бабасыны алдамаз. Юрегинде насылдыр ислер догъгъан экенлер, оларны гизлемектен не маъна? Зеверджеднинъ севген кишиси ёкъ. Даа ёкъ. Ве якъында олмайджакъ, Чавуш бунъа эмин. Бойле зеккий ве кибар къызнынъ башыны ким айландыра биледжек? Къайда ойле йигит? Къарт Мустафа ойле йигитни корьгени ёкъ. Ама чокъ яшагъан кишининъ назары эр шейни сезе. О, себептен Чавуш раат-раат яшай.
Юрек тынч олса... шимди бу багъчанынъ ичи киби тынч олса, яхшы. Дюнья шимди тунчыкъ ава агъырлыгъы алтында юкъусырамакъта. Оны, сувнынъ шырылтысы, япракъларнынъ шытырдысы, къушларнынъ нагъмелери эйбетлемектелер.
Лякин, сукюнет эбедий олмай. Ола бильмей. Иште, кимдир, къапуны ачты. Сокъакъ бою енгиль башмакъларынен юрюш этти. Чавушкъа раатсызлыкъ келеята. О, элесленип, башыны котерди, деръал адамны корьди. Даима севинч кетириджи адамны дегиль. Кимерде о, адамнынъ келюви юрекни титремеге де меджбур эте. Босагъа устюнде Ася турмакъта. Къомшунынъ къызы. Бабасы Николай... автобазада механик. Лякин не къомшулыкънынъ, не де автобазада хызмет этювининъ бунда эмиети ёкъ. Ася — почтальон, башлыджасы — бу. Къызнынъ элинде мектюп бар. Чавуш Асянынъ пармакълары арасында къысылы конвертни яхшы коре.
— Къана, ойнанъыз! — дей Ася. Озю де джариз давушнен куле.
Токъта, къарт Мустафа ничюн ойнайджакъ? Онынъ кейфлениджи адамлар арасында булунмагъаны не къадар вакъыт!? Яшы энди кечкен. Ондан да башкъа, сачлары беяз кишининъ, насылдыр бир джильвели къызчыкънынъ сёзюнен, атылып-турып ойнамасы акъыл иши ола билеми? Ойнамакъ дегиль, бу сепкили бет къызны тутып, яхшы этип силиштирмек, бакъ, бу догъру олур эди. Ама къызнынъ бу талабы, аньане нокътаи назарындан, эльбетте, матювлик, яхут осал къылыкъ дегиль. Чавуш буны биле. Чавуш озю джебэде экенде, аскерлер почта пейда олгъаныны корип, севинчтен, аякълары тёпеде, эллери устюнде юргенлерини, эвден бир хаберчик кетирген конвертни эльге кечирмек ичюн нидже худжур арекетлер япкъанларыны чокъ дефалар корьген эди. Озю биле къач керелер къуруна берип къайтарма ойнагъан эди. Ася эски аньанеге риает эте, озюнинъ бу сефер Чавушлар эвине келювинде хусусий маъна барлыгъыны сездирмек истей.
Мустафа агъа кульмек, севинмек керек. О, исе, козьлерини азачыкъ юма берип, почтальоннынъ къолуна бакъа. Индемей.
— Сизни, Мустафа эмдже, анъламакъ мумкюн дегиль. — Ася хихылдап куле. Ойле шенъ къыз ки, козьлерине эр шей — кулюнчли, зевкълы олып корюне. — Юкълайдырсынъыз белледим, албу исе, айыныкъ экенсинъиз...— Чавуш къызгъа да юкъусырап отургъан киби корюнген. Къарт адамнынъ тюшюнджели вазиети юкъугъа бенъзей. — Ойнанъыз! Эбет, ойнанъыз! Ёкъса, бир шей бермем. Ве айтмам. Къана, тез олунъыз!
Ойнамакъ, бу — шенъленмек демек. Мустафа ничюн шенъленсин? Конвертлер ичинде эр вакъыт хайырлы хабер олмай. Бир конверт Чавушнынъ хатиринден аля чыкъмай. Энъ эйиси, ич бир шей кельмесин!
— Насыл хабер? — Чавуш ишнинъ асылыны бильмеге ынтылды.
Ася келеяткъанда ашыкъкъан. Бельки де чапкъан. Арыкълардан атлагъан. Кунеш шавлелери алтында терлеген. Шимди тынч лакъырды эталмай. Нефеси тутула. Тили курмеклене. Сёзлери узюлип-узюлип чыкъалар.
— Огълунъыз... огълунъыз келеята!
Къарт Мустафанынъ фикирлери уюмакъталар. Оны, Асянынъ узюк, титрек сеслери бирден алевлендире билирлерми? Ондан да гъайры, Асянынъ сёзлери асыл да керчекке бенъзейлерми? Оларгъа насыл инанмалы?
— Огълум?
— Эбет!
— Ася! Къызым, адамгъа къашанмакъ керекмей. Меним огълум ёкъ. Ничюн ёкъ экени озюнъе малюм. Тек санъа дегиль, бу маалледе яшагъанларнынъ эписине белли.
Асянынъ чехресиндеки шенъ тебессюм гъаип олды. Гуя, о ич де олмагъан эди.
— Мен шакъа этмейим, Мустафа эмдже! — деди къыз. Гунасыз, айдын козьлерини къарт Чавушнынъ козьлерине догърултты. Къызнынъ бакъышы ве «эмдже» сёзюни гъурзуфча айтувы (чюнки Ася балалыкътан татарлар — арасында яшамакъта ве къомшуларынынъ тилинде сёйлене кельмекте) Чавушны инанмагъа, даа догърусы — тааджипленмеге меджбур этти. Ама козьлеринде аля шубэ сезильмекте ве чехреси кене таш киби арекетсиз къалмакъта. О себептен муляйим давуш иле деди: — Догърусыны айтам. Огълунъызнынъ ады Дилявер. Ойле демегенми эдинъиз?
— Деген эдим. Сонъ? Буны эсиме тюшюрмек ичюн кельдинъми?
— Ёкъ,— деди Ася кедерли алда. Онда, эльбет де, кечмишни хатырлатып, Чавушны къасветлендирмек макъсады ёкъ. — Мен, Мустафа эмдже, янълыша да билем. Лякин, огълунъызнынъ ады Дилявер эди... ойлеми?
— Ойле? Ойле! — Чавуш асабийленип джевап берди. — Не демек истейсинъ?
— Сиз ачувланманъыз! Адынъызгъа телеграмма кельди. — Къыз, неает, элини узатты. Конверт тутып гургъан эли дегиль, дигерини... Мустафа агъа дёрт буклю кягъытны алып ачты. О, телеграмма деген шейни, асыл да, севмей тургъан. Чюнки онда эр шей къыскъа ола. Эр шей тесадюфий, амансыз. — Бу ерде имза этинъиз!
Ася къарындашны узатты, озю кене кулюмсиреди. Къыз мемнун. О акълы чыкъты. Къартны тааджиплендирди, къозгъады. Чавушкъа бойле севинч ичюн, керчектен де, ойнамакъ мумкюн.
Мустафа чар-чапик къыйышлы-къонгъырлы имза чекти. Асянынъ къолундаки телеграмманы аман къакъыштырып алды. Алды, лякин ачмады, тутып турды, къызгъа бакъты, бекледи. Не бекледи, алла бильсин! Бельки ябаний адам огюнде окъумакъны истемейдир? Ася ябаниймы? Къыз яваш-яваш къапу бетке чекиле башлады. Сонъра багъчада, мейва тереклери кольгесинде ёкъ олды. Чавуш бунынъ феркъына бармады. Бир галайдан сонъ тизлери устюндеки кягъытны эследи.
Мустафа агъа текрар озь-озюнен курешип башлады. Къызнынъ сёзлерине инанмакъ истеди. Пек истеди! Чавушнынъ юреги, эльбетте, таш дегиль. Инсан кимерде муджизеге де инанаджагъы келе. Бу сепкилли бет къызчыкънынъ, шенъ, сафдиль ве намуслы къызчыкънынь сёзлерине ничюн инанмасын? Къарт адамгъа ялан айтмакъ... бу мумкюнми? Ася догърусыны айтты.
Чавуш телеграмманынъ кенарына япышыкъ тар кягъытчыкъны къалтыравукъ эллеринен йырта башлады. Ичинде бир шейлер, эбет, бир шейлер бар. Кичкене кягъытчыкъ, ама къалипте не къадар севинч яхут къасвет догъурув къабилиетине малик! Чавуш энди ич бир шей корьмей. Козьлери огюнде арифлер секириклейлер. Козьлюк! Козьлюги къайда? Керек маальде ич еринде олмай. Эй, алла! Джыйнакъ Шефикъа оны даима кишилик одагъа алып кете. Энди, эки джам парчасыны тапмакъ ичюн орталыкъны ашыр-нешир этмек керек. Ама онсыз бу кягъыт устюндеки боджек шекилли сёзлерни корьмек мумкюн дегиль.
Элини миндер астына тыкъты, козьлюк ёкъ. Къалкъты, сагъ аягъындан акъсай-акъсай ичери эвге кетти. Иште, козьлюк — стол устюнде ята. Алель-аджеле буруны устюнде ерлештирди. Кене софагьа чыкъып, телеграмманы элине алды. «Йигирми учюнде Дилявер ёлгъа чыкъты. Поезд отуз дёрт. Вагон еди. Сервер». Окъуды... бир шей анъламады. Текрар окъуп бакъты. Сонъ козьлеринден яшлар акъып кеттилер.
— Дилявер... огълум!
Инанмакъ истеди. Кягъытчыкъ устюндеки сёзлерге, муджизеге инанмакъ истеди. Лякин бутюнлей дегиль. Чюнки юректе шубэ къыбырданды. Чавушнынъ огюнде «ничюн?», «ничюн?» деген сёзлер сырагъа тизилип турдылар. Булар не демек ола? Олюлер къайтып келе билелерми? — деп кедерленди Мустафа агъа,— оларнынъ тирильгенлерини ве текрар къырджыман йигитлер олып кеткенлерини бир де-бир кимселер корьгенми? — деп тааджипленди Чавуш огълу, сонъ иляве этти: — Ама мен кореджегим, яхут алдавнынъ къурбаны оладжагъым. Меджит акъайнынъ иши башкъа тюрлю олгъан эди. Былтыр онъа да телеграмма кельди Бухарадан. Фурунджи Нафе оны, аптесининъ матем мерасимине даъвет этти. Меджит агъаны, гъарипни, къасвет басты. Эр шейни быракъып, къыш — къиямет кунюнде дженазеге кетти. Кетти... лякин Нафенинъ огълу Якъубнынъ тоюна барып тюшти. Бу телеграммадаки сёзлернинъ нетиджеси де акс манада олып чыкъса... алла косьтермесин. Мен дели олурым. Менде юрек ёргъун ве юфкъа. Энди санджым тутып башлаи.
Чавуш эллеринен самайларыны сыкъты. Козьлери бунарланды, кене кишилик одагъа кирип, сандыкънынъ къапагъыны ачты, ичинде нелердир къарыштырды, сонъ бир топ кягъыт чыкъарып алды.
Иште, олар...— элинде эски конвертлер. Мектюплернинъ кельгени чокъ вакъытлар олды. Сараргъанлар, йыртылгъанлар къарт Мустафа конвертлерни тёпеге котерип силькитти, эм къычырды: — Ким акълы? Инсан огълу бойле шейни анълая билеми? Ёкъса, мен о вакъытта... он йыл эвельси янълыштыммы?
Чавуш текрар... энди къачынджы кередир, озь такъдирине тааджипленип, конвертлерни ачып, мектюплерни окъуп бакъты.
«Дилявер Чавуш совет ватаны огърундаки дженклерде эляк олды...», «Денъиз астындаки чатышмаларда телеф олды», «Джесюрлер олюминен ольди...» Булар не демек?
«Дилявер Чавуш срист Батаны огърундаки дженк-лерде эляк олды...», «Депъиз астындаки чатышмаларда телсф олды», «Джссюрлер олюминен ольди...» Булар не демек?
Къарт Мустафагъа кимсе джевап бермеди. Оны кимсе ишитмеди. Дыварлар сустылар. Чавуш софагъа чыкъты, багъчада ачыкъ-айдын ава ве сукюнет укюмран эди. Озю де сусты, сетке отурды, сол аягъыны сагъ ян-башы астына тыкъты, тюшюнджеге далды. Къальбинде огълу себебинден асыл олгъан яныкъны четлетти, ишанчны якъынлаштырды. Ойле якъынлаштырды ки, енъи хабернинъ керчеклигини не эткен киби олды. Сонъ агълап йиберди. Козь яшлары янакълары устюнден чыбырып ерге тюшип кеттилер. Кедер ве севинч козь яшлаоы. О, инанды.
Адам севинсе, я тюркю айта, я куле, яхут да ойнай. Мустафа агъа тюркю айтмагъа бильмей. Сийрек-серпек кулюмсирей. Кишиге озюнинъ хош ислерини ифа этмек ичюн, бир тебессюмнинъ озю кяфи. Ама генчлигинде Чавуш ойнай экен. Енгиль, дюльбер ойнай экен. Мадам ки ойле, шимди ничюн аякъларына сербестлик бермесин? Барсын, сагъ аягъы артта къала берсин. Оюннынъ озю, умумен пек муреккеп дегиль. Къайтармагъа, яхут лезги оюнына бенъзеген шей. О-о! Чавуш даа унуткъаны ёкъ.
— Сизге не олды, эв? — апансыздан Шефикъанынъ давушы ишитильди,— эджюз-меджюз корюндими?
Лякин къарысынынъ сеси оны тааджиплендирмеди. Аксине, о даа енгиль чевириле башлады. Лякин эллерини ничюндир, зияде кермекте эди. Шефикъа басамакълардан тёпеге чыкъты, босагъа устюнде токътады, ходжасынынъ шенъленюви оны эвеля севиндирди, сонъ кедерлендирди.
— Сен де ойна, апакъай! — деди Мустафа, къарысыны ичери чеккелеп,— ойна! Къадалып турма!
Шефикъа еринден къыбырдамады. Ама козьлери яваш-яваш кенълеше берди. О, тааджиплене башлады. Чавуш текрар апайынынъ элинден тутып чекти. Шефикъа енге онынъ кучьлю эллерине къаршылыкъ косьтералмай, ортагъа тюшти. Ама арекетлеринде оюнгъа бенъзер шей сезильмеди. Насыл сезильсин... гъарип къадын куннинъ сыджагъында тюкянларда зейтюн къыдырып, эси учкъан. Кунеште озю бутюнлей ирип кете язгъан. Бетинден вира тер акъмакъта, юреги дукюльдемекте — ойнамакъ, бу насыл шей? Себеби не? Керчек, ходжасы — себепсиз шенъленген адам дегиль. Къакъынып башлагъан экен, демек, бир шей бар, Э! Барсын, онынъ дегени олсун. Лякин ходжасынынъ ойнаяткъан оюны не? Омюринде ойле оюн корьгени ёкъ. Я озю насыл ойнайджакъ? Сонъки сефер не вакъыт ойнагъан эди? Гъалиба, отуз секиз йыл эвельси. Озюнинъ тоюнда. Бундан сонъ даа ойнамакъ сырасы келеджекми аджеба? Шимди ходжасы иле бир ойнап, кечмишни... яшлыкъны хатырлап алгъанда не ола? Бойле тюшюнир экен, эллери озьбашына котерилип кеткенлерини дуймай къалды. Сонъ, керчектен ойнап башлады. Оларнынъ... къадын-ходжанынъ, омюринде бойле хош ве месъуд дакъикъалар якъында олмагъан эди. Къарт Мустафа шимди ойнар экен, озюнинъ къач яшында экенини унутты. Эр шейни унутты.
Ходжасынынъ севинчине Шефикъа да севинди. Себебини бильмесе де. Лякин себебини бильсе, бельки юрекни теляш басар эди. Шефикъа омузларыны ойнатып, джазибели кулюмсирер экен, ходжасындан:
— Не олды шу озю? — деп сорады.
Чавуш джевап бермеди. Сусты. Шефикъа ходжасыны тюртти.
— Апламадан-сапламадан бу не демек?
Ойнай-ойнай такъаты тюкенген Чавуш кетип, сет устюне йыкъылды. Шефикъа шашмалап, оданынъ ортасында бир талай тентиреп турды, сонъ о да кетип, эвел-лердеки... омюрлерининъ ильки йылларындаки киби, ходжасынынъ янына отурды, омузына янтайды ве сусты. Бекледи. Инат Чавуш бу аталакъ-котелок оюннынъ себебини айтаджакъмы-ёкъмы? Не къадаргъадже гизлейджек?
Бойле тюшюнип отургъанда, мавы миндер устюнде басма язылы кягъыт корьди… элесленди.
— Бу да не? — деп сорады Шефикъа енъге. — Къайдан чыкъты?
Мустафагъа лакъырды этмек къыйын эди. О къадар секириклевден сонъ юреги богъазына келип тыкъылды.
— Дилявер..— деди Чавуш ве сеси узюлип кетти. — Корьмейсинъми? Дилявер келеята.
— Насыл Дилявер? — Шефикъа енъге огълунынъ эляк олгъанына чокътан алышкъан, оны обир дюньягъа озгъаргъан, аналыкъ яныгъыны, окюнчини чокътан агълап битирген. Ойле олса да, шимди юреги бир тепренип алды.
— Бизим Дилявер,— деди Чавуш. — Ким оладжакъ?
— Огълуммы? — Шефикъа къоркъып кетти. Башыны ходжасынынъ кокюсине тюшюрди, агъламсырады. — Бир шей анъламайым, акъай! Къайдан келе?
— Дженктен.
Шефикъа енъгенинъ муреккеп адиселер хусусында тюшюнмеге такъаты ёкъ, о, такъдыр адамны не тарафкъа чевирсе, о тарафкъа кетмек кереклигине алышты.
— Дженктен? Дженк чокътан битти. Диляверим эляк олды,— ходжасына инамсызлыкънен бакъты. — Телеграмма не вакъыт кельди? — Енъгенинъ къафасында, насылдыр, къоркъунчлы фикир догъды.
— Ярым саат эвельси. Ася... кетирди,— деди Чавуш.
— Я Зеверджед? Телеграммадан онынъ хабери бармы?
— Ёкъ.
Шефикъанынъ юреги азачыкъ бошады. Демек, бу — эски телеграмма дегиль. Ама огълу хусусында тюшюнмеге къоркъты. Онынъ анъына тири Дилявер даа киргени ёкъ. Диляверни ялынъыз реаль аят тирильте, ялынъыз о, къайтарып кетире биле, бу кягъытчыкъ исе — беллисиз кишининъ сёзлери.
— Сервер ким? — деп сорады о, ходжасындан.
Чавуш бу хусуста даа тюшюнмеген эди. Керчектен де, Сервер ким? Къайдан чыкъты?
— Ким олса-олсун. Эмиети ёкъ. — Мустафа шай деп, суальге джеваптан къуртулды. — Къайдан да олса, чыкъкъан. Досты. Ёлдашы ола биле. Ойле дегильми?
— Шубэсиз,— енъге башыны саллады. Лякин ходжасынынъ айткъанларына инанмады. О себептен меселеге озю изаат берди: — Дилявер билетни, поезд кочип кетеяткъан маальде алгъандыр. Эбет, ойле олгъандыр. Телеграмма ёлламакъны исе Серверге риджа эткендир.
— Айса!..— Чавуш, къарысынынъ сёзлерининъ манасына эмиет бермейип, разы олды. — Иш телеграмманы ким ёллагъанында дегиль. Дюньяда намуслы кишилер азмы? Иш онда ки... кимдир ёллагъан. Биз де алдыкъ. Ве Дилявер сагъ-селямет. Анъладынъмы, Шефикъа? Сагъ-селямет!
Энди къарт Чавушнынъ муджизеге инанувыны кимсе инкяр эталмайджакъ. Диляверни эляк деп бильдирген киши янълышкъан. Ашыкъкъан. Яралы алында корип, олю беллеген. Дилявер исе турып кеткен. Юреги ишлей экен. Шимди келеята... весселям!
Меселе саде. Атьта пек саде. Дженктен сонъ бойле, умютсизден джангъа кельгенлер аз олдымы? Буны да ойле исап этейик!
Эр алда, бу кягъытчыкъта анълашылмагъан шейчиклер чокъ.
— Телеграмма ничюн Пензадан бериле? — Чавушны кене шубэ сарды. — Дилявер анда не япа?
— Худжурсынъ, акъай! — Шефикъа енъгенинъ козь къапакълары липильдеп алдылар. — Ничюн Пензадан... экен! Меджит акъайдан сора: телеграмма ничюн Бухарадан кельди? Чюнки Сеит-Нафэ анда яшай. Демек, Дилявернинъ эви де Пензада.
— Сенинъ, апакъай, тюшюнджелеринъ пек къарышыкъ! Меним мийимни де чыбалтасынъ,— деди Чавуш. — Адам яшагъан еринде яшай. Яшамагъан еринде яшамай. Бу белли шей. Дилявернинъ эви Пензада олса, барсын,— анда олсун. Барсын, телеграмманы Дилявер дегиль де, башкъасы берсин. Лякин астында огълумнынъ имзасы олмакъ керек эди дегильми? О, Сервер дегени, телеграмманынъ ахырында эки сёзчик даа язып, бизни шубэден къуртаргъан олса, не олур эди?
— Фена олмаз эди. Лякин оны, адамгъа алидженап хызмети ичюн опькелемек керекмей. Бельки Дилявер ойле истегендир! — Шефикъа енъге башкъасынынъ онъайтсыз арекетини акъкъа чыкъармагъа тырышты. — Бу онынъ идраки.
— Идраки...— Чавушнынъ чырайы кусьти. О, вакъианынъ тафсилятыны тюшюнген сайын, насылдыр къолайсызлыкълар тапып чыкъара берди. Озю де асабийленди. — Ким биле? Бельки сенинъ айткъанынъ кибидир, апакъай! — о, къарысынынъ омузыны таптады. — Бельки керчектен де, Дилявернинъ идракидир. Ама мен бу гедже юкълап оламам.
Чавуш теренден нефес алды. Онъа бахт кулюмсиреди, лякин юрегини теляшкъа салды: «Барсын, ойле олсун,— деди Чавуш,— ниает,— юрекни шубэлернен яралай берювде не маъна? Огълан кельген сонъ эр шей анълашылыр. Эки кунь беклемек керек. Огълумнынъ озю… меним Диляверим насыл экен?»
Къафада кене мусибет фикир асыл олды. Барып да, дельме-тешик олса? Телеграмманы аркъадашы берювининъ себеби де бунда дегильми экен? Такъдир пек меръаметсиз. Лякин Мустафа огълуны бедбахт алында корьмек истемей. Дилявер джебэге кеткенде сагълам, дюльбер йигит эди. Ойле де къайтып кельгенини истей.
— Я, Зейнеп? — енъге Чавушнынъ енъинден тутып силькитти.
Къадынлар кимерде тертипке риает этмей, сёзни ерсиз къыстыра къоялар. Огълуны тасавур этип отургъанда, фикирни бойле уркютмек керекми?
— Зейнеп! Не? — Шефикъагъа чевирильди. Келиннинъ эске тюшюви Чавушны раатсызлады. Дженк бу эвни Зейнептен де маърум эткен эди. Оны чокъ къыдырдылар. Пек чокъ. Тапамадылар. Келин улькеден-улькеге юрген. Еди йыл эвельси андижанлы бир къадын, Зейнеп акъкъында деъшетли шейлер сёйлеген. Зейнеп гуя танкчылар бригадасында арбий эмшире экен, Кубаньдаки дженклерде эляк олгъан. Ольген адамны тирильтмек мумкюнми? Чавушлар келиннинъ олюмине инангъанлар.
— Дилявер оны пек севе эди,— деди Шефикъа, агъламсырап. — Кельсе, не дермиз?
— Акъикъатны сёйлермиз.
— Я, сагъ-селямет олса?! О да, Дилявер киби, Русиенинъ бир де-бир шеэринде отурып къалгъан олса? — Енъи хаберден эеджанланып кеткен енъге чешит шейлер тюшюнди.
— Сен такъдирден чокъ шей истейсинъ,— деди Чавуш. — Оны дарылтма. Худжур лакъырдымызны ишитип, бизни энъ сонъки севинчимизден маърум эте къоймасын.
— Эй, танъры! — енъге эллерини тёпеге котерди. — Ана баласыны тири корьмек истей. Бу — гунахмы?
— Ёкъ. Ничюн? Лякин эки муджизе бирден юзь бермей,— деп ташлады Чавуш. — Мен Зейнепни дженктен эвель бир кере корьдим. Ама озюни севе эдим. Ондан яхшысыны тапамаз эдик.
Шефикъагъа Зейнеп хусусында тюшюнмек агъыр. Юваш ве дюльбер Зейнепни о да пек бегене эди. Ама не япсын?
— Къач йыл къыдырдыкъ? — енъге хатырлап бакъты. — Зейнепнинъ ёкълугъы эсиме тюшсе, юрегим парча-парча ола.
— Ялварам санъа, мени къаарьлендирме! — деди Чавуш къарысына. — Телеф адам кери къайтмай. Дилявер кельсин. Не япаджагъыны озю аль этер.
— Огълум бир даа эвленмез,— деди Шефикъа.
— Ничюн? — Мустафа тааджипленди. — Яш киши. Къарысыз, баласыз!..
Шефикъа ходжасына козь этмей, башыны терсине саллады.
— Сен Диляверни бильмейсинъ,— деди онъа. — Азачыкъ ишанчы олса, Зейнепни къыдырыр, бутюн омюри беклер.
— Бакъ сен онъа! Озь огълуны биле экен,— деди Чавуш мыскъыллап. — Мен исе бильмейим. Дилявер ким? Ондаки эр шей Чавушнынъ озю. Хаберинъ бармы?
Енъге къалкъты. Эллерини арттан янбашларына тиреп, ходжасынынъ къаршысында турды.
— Сенинъдже, мен Дилявернинъ анасы дегилим. Онъа аят багъыш этмедим, оны тербиелемедим, ойлеми?
— Э! Э! — Чавуш иддетленди. — Пек алекетлеме, къадын! Санки огъланны сен асрадынъ да, мен Бабугъан — Яйляда сакъландым. Эгер бильмек истесенъ...— лякин о, къарысыны дарылтмакъ истемеди, лафыны кесе къойды.
— Айт! Айт! Сонъуна къадар айт! — енъге козь къапакъларыны тез-тез ойнатты, беклеп турды. — Балтаны сильтединъми, пытакъны кес! Кесмей къалдырма!
— Ёкъ! — Чавуш ишарет пармагъыны котерди. — Огъул озь ишини озю чезер. Мен, Зеверджедке насыл инансам, Диляверге де ойле инанам.
Шефикъа илекяр кулькюнен кульди.
— Сизлер... конторада отурып, не билесинъиз?
— Я сизлер? — Мустафа къулакъларыны Шефикъагъа якъын кетирди,— эвде отурып... ненинъ башыны тештинъиз?
Шефикъа енъге бунъа джевап бере биле эди. Бермек истемеди.
— Бакъайыкъ,— деди о, бир талайдан сонъ. — Бельки Дилявернинъ ерине башкъасы эвленир.
— Ким? Зеверджедми? — Мустафа къарысына шубэли-шубэли бакъты. — Онъа токъунма! Институтны битирсин!
— Къыз сенинъ ичюн пек татлы э? Меним ичюн де ойле. Лякин айткъанларына коре. Зеверджед биревнен мектюплеше экен. Москвадамы, къайдадыр, окъуй, дейлер.
— Не? Не? — Чавуш, бий чакъкъан киби, сычрап аякъкъа турды. — Сен чылдырдынъмы?
— Зевкълы шей...— деди Шефикъа енъге. — Ничюн мен чылдырам?
Мустафа агъа энъсесини къакъытып алды. Бу — асабийленювнинъ юксек севиеси эди.
— Манъа бир фильджан къаве бер! — деди о, къарысына. — Тез ол! Башымнынъ агърысы тутты.
Бир фильджан къаве! О, бир къаде шарап киби кескин, яз геджеси киби къара ве къою... лякин адамгъа не япа биле? Чокъ шей япа биле. Сёнюккен юрекни ве чулукъ беденни фаалиетке кетире биле. Къарт Мустафанынъ козьлери огюнде, де келин пейда ола, де огъул, де Зеверджед. Огълу иле корюшюв онъа реаль олып корюнмей. Ким бильсин... бельки Дилявер бу вакъыткъадже къайдалардадыр булунды, сусты — шимди тюртип чыкъаята. Бойле ола билеми? Ола бильсе, Чавуш буны изаат ичюн себеп асыл да тапалмайджакъ.
Эляк олмакъ, бу башкъа меселе. Огълунынъ эляк олгъаныны ишитюв — агъыр олюм хабери юрекни яралай, сачлар агъаралар, омузлар ашагъы чёкелер, козьлер сёнюкелер. Лякин эляк олув кедери, аджизлик ве акъарет кедери дегиль. Огълан джесюрликте телеф олгъан! Душман иле юзь-юзьге келип дженклешкен, сонъки дакъикъаларгъа къадар къатты тургъан. Чавуш озь Диляверини ойле биле. Зеининде огълуны ойле сакълай. О, себептен, юреги саф, парылдакъ. Къарт Мустафа бу вакъыткъадже адамларнынъ юзьлерине ифтихар иле бакъа кельди.
Шимди олюм — аят иле денъишти. Аджеба огъул буны насыл эльде этти? Енъиден омюрге къайтув ичюн не берди? Эрликми, ёкъса къоркъакълыкъмы?
Чавушнынъ юреги къопып-къопып кетти. О, бир огъурсызлыкъ сезе. Адам душман узеринден гъалип кельген, анасы-бабасы ве догъмушлары сагъ-селяметлер. Эвине барып етмек ичюн он йыл юрмек керек олдымы?
Мустафанынъ озю госпитальни, дженк биткенден эки ай сонъ терк этти. Аркъасында эшья чувалы, мердивенден ашагъы тюшеяткъаны аля хатиринде. Такъаты ёкъ. Ярасы энюз къапалмагъан. Сагъ аякътан акъсай. Эвге ойле кельди.
Биринджи сефер яраланувы дешетли олгъан эди. Моздок джебэсинде къуршун къабургъасыны сындырды, опькесини дельди. Госпитальде эки бучукъ ай тедавий этильген сонъ, текрар полккъа къайтып барды. Къыркъ бешинджи йылда Венгрияда бомба парчасы, къасыкъ кемигини сындырды. Койкада ярым йыл ятты. Гъалебе топ садалары янъгъырагъан маальде госпиталь пенджересинден азбаргъа, шенълениджи адамларгъа бакъып, козьлериндеки яшларны гизлиден сильмекте эди. — Онынъ юреги севинчли ве азачыкъ да кедерли эди,— аркъадашларынен берабер Берлинге барып еталмады.
— Эфкярланма! — дей эдилер онъа палатадаки аркъадашлары. — Сен озь ишинъни яптынъ. Сен чокъ къан тёктинъ.
Озь ишини япты. Бу догъру. Элинден кельгениндже. Душман къуршунына огърамагъан олса, даа чокъ япаджакъ эди. Эр алда, эвге темиз юрекнен, намуснен къайтып кельди!
Орденлери ве медаллери сандыкъта яталар. Достларындан ве догъмушларындан кельген мектюплернен бир ерде. О, вакъытта... госпитальден чыкъкъанда, олар Чавушнынъ кокюсинде эдилер. Гъалиб аскер олмакъ гузель шей.
Мустафа шу алында досты Эбу-Бекир Терликчининъ эвине кельди. Совхозда темеллешип къалды. Юзюм багъларында ве мейва багъчаларында хызмет этти. Эвеля достынынъ эвинде яшады, сонъ бу ишчи шеэрчигине кочип кельди. Мында озю эв къурды ве багъча ясады. Бабасы, дедеси багъчеван эдилер ки, пенджерелери тюбюнде терек осьмесе, яшап оламай эдилер. Ешиль тереклер чичек ача, осе... козьлерни охшай. Чавушлар ойле алышкъанлар.
Мустафа алма тереклерини кесе ве юзюм чубукъларыны багълай, эп огълу акъкъында тюшюне, озь башында онынъ иле субет эте тургъан. Такъдир адалетсиз иш япты. Яш адамны аяттан алды.
Энди такъдир озь хатасыны тюзетмек истей. Мустафагъа огълуны къайтарып бере ята. Албуки, энди севинч ерине — кедер догъды. Юрекни тюшюнджелер ве шубэлер басты.
Бир фильджан къаве ичти... файда бермеди. Юрекни не енгиллендирди, не де раатландырды. Фильджаннынъ астында къою, къара тельбе къалды. Чавуш фильджаннынъ ичине дикъкъатле бакъты. Гуя бу худжур къара орьнеклер онъа бир шейлер сёйлемек истейлер. Раъметли анасы... бу орьнеклерден анълай тургъан. Келеяткъан адам ким? Ниети не? Эписини айтып бере тургъан. Чавуш бу иштен анъламай. Фильджаннынъ ичине бакъты-бакъты, кокюс кечирди. Юреги бир шейлер дуйды. Ама о фалгъа инанмай!
— Мен энди юкълап оламам,— деди Чавуш текрар. — Ёкъ. Оладжакъ шей дегиль.

2
Лакъырды къыйын олды. Шемснурнынъ бабасы, цех башлыгъы Хамид Махкамов иле корюшип, эки къызнынъ ишке алынмасы хусусында анълашкъан эди. Эвеля Зеверджед, сонъра Шемснур къабул олунаджакъ, чюнки Шемснурнынъ бир дерстен имтианы бар, азырланмакъ керек. Онынъ ичюн вакъыт керек. Шимди бир къыз дигерини алып кельди. Цех башлыгъы Зеверджед иле къонушты. Бильгиси къач сыныфлыкъ экенини сорады. Къызлар озьлерининъ гъиябий институтта окъуйяткъанларыны шимдилик айтмадылар. Уста Зеверджеднинъ анасы ве бабасы кимлер экени иле хабердар олды. Къызнынъ лакъырдысына ве къияфетине дикъкъат этти. Шемснур, четте, курсю устюнде отурды, индемеди. Буларнынъ субетини бир сёз къачырмай динъледи. Лакъырды яхшы кетмекте эди, лякин къыз субетнинъ сонъуна таба цех башлыгъындан шубэ догъурыджы сёзлер ишитип, раатсызланды.
— Ишнинъ озю эркеклер ичюн биле агъыр,— деди Махкамов. — Мен аджаип джынсны айтып отурмайым.
— Сиз мени электрик-копюрли кран кабинасына отуртынъыз,— деди Зеверджед. — Иш къайсы джынс ичюн экенини о, вакъытта корерсинъиз!
— Зеверджедни ишке алсанъыз, пешман этмезсинъиз! — деди Шемснур исрар иле. Бабама ваъде берген эдинъиз, оны да унутманъыз!
— Билем, лякин, реъберликнен лакъырды этмек кереким. Ярын бу маальде кельсенъиз, нетиджесини билирсинъиз!
Зеверджед ве Шемснур, меселенинъ бойле тыкъалып къалувындан рухсызланып, ерлеринден къалкъты, сагълыкълашты, къапудан тышкъа чыкъаяткъанда, Махкамов ихтиятле ишмар этип, Шемснурны токътатты.
— Достынъыз пек джыйнакълы, пек кийимли... акъикъатен, ишлеп олурмы? — О, сёзлерини дикъкъатле сайлап, тюшюнип, мукъайт лакъырды этти. — Къияфеттен артисткагъа бенъзей. Пек интеллигент къыз. Омузы устюнде сумкасы.
— Лакъырдысына, кийимине бакъманъыз! О, сабыкъ оджанынъ къызы. Озьлери гъает саде кишилер! Зеверджед сагълам ве кучьлю. Ишке алсанъыз, озюнъиз мемнун олурсынъыз! Кийими ве омузындаки сумкасы... бутюн къызлар ойле! Биз мындан чыкъсакъ медениет сарайына, концертке киреджекмиз. Не? Сизинъдже, Зеверджед памукълы комзол, штан ве керз чызмалар кийип кельмек керекми эди?
Эртеси куню бу эки къыз цех башлыгъы узюринде булундылар. Зеверджед ишке къабул олунды.
Ильки сеферде электрик-копюрли кран устюндеки иши онъа денъизде юзген геми киби кельди. Асттаки гурюльтили цех бир якъларгъа чыкъып кете, къайтып келе. Кран огге, арткъа, сагъгъа, солгъа арекет эте. Эр шей машинистнинъ къолунда, эри иш онынъ эмири иле ола. О рычагларны тезден Зеверджеднинъ эллери де идаре этип башлайджакълар. Эвеля теджрибели, эсли машинистнинъ янында шакирд олды, сонъра машинист. Зеверджед бу рычаглар башында эппий вакъытлар ишлеген сонъ Шемснурны озюне шакирд этип алды. Цех башлыгъы антерли ишчилерге алышты. Лякин къатий ве инат къызларгъа кулюмсиреп бакъкъан вакъыты аз ола. Атъта истиъсал мушавересинде Зеверджедни макътагъан маалинде биле, къашлары чатылгъан ола: «огюнде юрегим ирип кеткени ёкъ... хабери олсун...» демек истей.
Зеверджед бугунь завод къапусындан ичери хош ислер иле кирди. Ичтен эеджанлы эди.
О, къальбиндеки сырыны ве теэссуратны ёлда гъаип этмемек ичюн, кимсеге бакъмады, кимсенен лакъырды этмеди. Ашыкъты... февкъульаде бир вазифени эда этмек ичюн кетеяткъан киби, учты. Азбар ичинде токъталып, кельген-кечкен эр кес иле меракъланыджы къызларнынъ янында да токъталмады. Тюневин базар куню эди. Бельки адеттен тыш бир вакъиа юзь бергендир. Бирев-биревнен таныш олгъандыр, биревге эвленмек ичюн теклиф эткендир, ниает, шеэрде къайдалардандыр-насылдыр яш киши пейда олгъандыр? Онынъ ким экенини бильмек керек дегильми? Бу сюрюнинъ янындан индемей насыл кечип кетмек мумкюн? Зеверджед къызларгъа къулакъ асмады.
— Зевердже-ед! — къызлар тааджипленип артындан къычырдылар...— Къайда ашыкъасынъ? Токъта!
Зеверджед айланып бакъмады. Тез-тез цехке кирип кетти. Анда, цехте, Шемснур бар. Зеверджед оны корьмек керек.
Лякин къулагъына даргъын сес кирди.
— Бу не демек ола, къыйметлим? Ишке кечикип башлайсынъмы?
Бу сёзлер шакъа сырасында айтылдымы, джиддий оларакъмы? Зеверджед анълап оламады. Къызларнынъ эписи азбарда. Ничюн эльдиректе мен кечикем? Адамнынъ юреги бойле этип къырыла, севинчи бойле ольдюриле. Оны да япкъан ким? Энъ якъын досты, Шемснур.
— Сени насыл чибин тишледи? — деди Зеверджед тынч давуш иле.
— Сааткъа бакъ! Сенинъ ичюн бир смена даа чалышайыкъмы? — Шемснур кабина къапусыны тарс этип урды, достына анахтарны фырлатты. — Меним де шахсий аятым бар. Тек сенинъ дегиль.
Зеверджеднинъ келе яткъан маальде чехресинде сезильген тебессюми ирип кетти. Ама козьлеринде аля севинч янмакъта эди. Шемснур буны сездими? «Санъа не олды?» деп сорамайджакъмы?
Ёкъ, ойле ниети сезильмей. Келеяткъанда кофтасынынъ якъасыны догмеледи, сачларыны тюзетти, айланма демир мердивенден ашагъы акъырын-акъырын тюше башлады. Тюшмекте экен, агъыр потюклерини басамакъларгъа аселет къатты-къатты урып, ойле тасырдатты ки, цех таваны астында акс сада янъгъырады.
Зеверджеднинъ къальбиндеки севинч бирден кедерге чевирильди.
— Шемснур! — кийик сеснен къычырды о.
Къыз токъталды. Чевирилип бакъмады.
— Сонъ?
— Телеграмма кельди.
— Мектюплери азлыкъ эттими? — деди Шемснур.
— Насыл мектюплер? — Зеверджед тааджипленди. — Биз оны эляк олды деп биле эдик.
Шемснур, сёз Зеверджед иле мектюплешиджи студент устюнде кетмегенини анълагъан сонъ, къаз киби боюныны тёпеге котерди.
— Мен сизинъ эвдеки сырларынъызны къайдан билейим? — деп ташлады.
— Шаштынъмы, не?! — Зеверджед, ичиндеки эеджанны тыялмай, сагъ элини араретли суретте къакъкъалады. — Телеграмма агъамдан!
— Агъанъдан? Насыл?
Зеверджед кечкен кузьде онъа агъасы акъкъында базы шейлер айткъан эди. Шемснур озь бабасындан да ишиткен эди, гъалиба. Бир вакъытларда Шемснурларнынъ эви Чавушларнен къомшу экен. Шемснур озю де оларнынъ эвинде бир дефа яш бир арбий денъизджи корьгени эсинде. Бу чокътан олгъан шей. О, вакъытта эписи кучюк балалар эди. Демек, телеграмма ондан.
— Дилявер тири... анълайсынъмы? — Тири! — Зеверджед эеджанлы давуш иле анълата башлады. — Энди келе ята.
Арбий денъизджи, озю де дюльбер. Буларнынъ шеэрине келе ята. Зевкълы шей. Шемснур бир вакъытларда, эвде озь башында олгъанда, озюни офицер къадыны тасавур этмек истеген эди. Тааджипленмеге шей ёкъ, къызларнынъ эписи къараман йигит акъкъында хаяллана. Беклейлер. Ойле экен, Шемснур тюшюнип бакъмакъ, эписини ольчеп-бичмек керек. Айса?! Зеверджед къач йыллар эвельси, гъалиба, онынъ къарысы дженкте гъаип олгъаныны айткъан эди. Эбет! Гъаип олды деген эди. Гъарип! Яш экенде олюп кеткен. Энди иш башкъа... къарысы ёкъ, озю сагъ. Киши акъкъында бойле тюшюнмек, эльбетте, яхшы дегиль. Ама Шемснур тюшюнджеге далды. Фикир деген шейден къачып къуртулмакъ мумкюн дегиль. Не япмалы? Йигирми беш яшында экенде озь бахтынънынъ пешинден авланып башламакъ керек ола.
Шемснур ашагъыда, къапу ичинде, токъталгъан эди. Босагъадан атлап тышкъа чыкъып кетмеди.
— Буны деръал айтмагъанынъ не? — деди Зеверджедке.
— Устюме атылдынъ! Не япмакъ керек эдим? Къорчаландым. — Зеверджед кедерини бирден айта къойды.
— Мени афу эт, тувгъанчыгъым! Пек ёрулдым. — Элинен манълайындаки терини сильди. — Агъанъ... не вакъыт келеджек дединъ?
— Бурскунь.
— Гузе-эль! Барып къаршылайджакъмыз! Ойлеми? — Шемснур язылып кетти. — Бакъ, манъа хабер этмеге унутма!
Зеверджеднинъ юрегиндеки инджынув да битти. Энди кулюмсирей башлады.
— Агъам пек севинир.
Акъшам Шемснур кийинип-къушанып Чавушларнынъ эвине кетти. Зеверджед сменадан къайтып кельгенде о, софада Шефикъа енъге иле лакъырды этип отурмакъта эди.
Азбардаки тереклер суварылгъан, юзюмлер тюбюндеки сокъакъ сипирильген, сув сепильген. Чыракъ ярыгъы ешиль япракълар арасындан кечип, ерни айдынлатмакъта.
— Иште, къызынъыз да...— деди Шемснур, достыны эриштирип.
Шефикъа енъге ягъбез иле савутларны сюртмекте эди.
— Бу насыл къияфет? — деп къычырды о, къызына. — Къайдан келесинъ?
— Иштен...— деди Зеверджед ве назары Шемснурнынъ устюндеки антерге илишти. — Не вакъыт тиктирдинъ? — деп сорады.
— Баарьде. — Шемснур озюнинъ этеклерине бакъынды. — Насыл?
— Худжурсынъ. Ничюн бу вакъыткъадже индемединъ?
— Алемни тааджиплендирмек истедим! — деди Шемснур.
Санки Дилявер бу вакъыткъадже Шемснурны беклеп отургъан да, шимди оны бахтлы этмек ичюн келеята. Шефикъа къызнынъ мерамыны деръал бильди. Бильди ве эти-тени чимирдеди. Савускъаннынъки киби тёгерек козьлю бу, идракли ве мустакъиль къыз Чавушнынъ аилеси ичюн телюкели. Эркеклер бойле къызларгъа деръал уруналар, джильвелерине къапыла къоялар. Олар корюниште зиянсыз... ичлери асрет толу, озьлери индемейлер. Кимерде къашларынынъ бирисини тёпеге котерип, дигерини ашагъы эндире, кишиге араретли ве эеджанлы назарлар аталар, энъ сувукъ къалипнинъ озю биле алевленип кете. Дилявернинъ юреги алевленмек керекми? Я Зейнеби? Юваш Зейнеби? Оны къыдырсын, тапсын. Башкъа шей тюшюнмесин. Керчек, Шемснур — озь къызынынъ досты, Шефикъанынъ янында бир къушчыкъ киби сайрамакъта, лякин Шемснурны Дилявернинъ къучагъы ичине атмакъ олмаз.
Енъге озь ачувыны озь къызы устюне тёке башлады, гуя Шемснурнынъ бу къылыкълары ичюн Зеверджед къабаатлы эди.
— Экинъиз де пек ильванлысынъыз. — Шефикъа козьлерининъ къыйыгъындан Шемснургъа бакъып, аст дудагъыны къыйыштырды. — Ишке кеткенде садедже кийинмек де мумкюн!
— Кене бегенмеди...— деди Зеверджед океленип. — Меним не ерим ильванлы?
— Устюнъдеки о пуллы антер не? Ильван дегильми? — енъге ачувланды. — Эскидже антер, яхут блузка кийген олсанъ, белинъ сынаджакъ эдими? Сен машинистсинъ, ишчисинъ!
— Яхшы, ярын комбинезон кийип кетерим...— Зеверджед софагъа котерильди, асабийленип, сумкасыны стол устюне атты.
— Эбет! Къызынъызны бираз тертипке чекинъиз! — деди Шемснур. — Ишке де, медениет сарайына кельген киби, ярашынып келе. Эр кеснинъ козю онда.
Зеверджеднинъ къашлары чатылдылар.
— Сен сус! — деди о достына. — Анамны кушкушлеме!
— Мен догърусыны айтам.
— Догърусыны айтсанъ, озюнъ акъкъынъда айт!
— Манъа мумкюн. Мен мусафирликке кельдим,— деди Шемснур ясама незакетли аэнк иле, сонъ иляве этти. — Сизинъ эвде байрам.
Шемснур илекяр къыз. Эр иши самимий олып чыкъа, эр шейи юрекни арекетке кетире. Енъге къызнынъ тыкъыла бергенининъ себебини биле, ама онъа бир шей айтып оламай. Сувукъ къыз олса, онъа асыл да къулакъ асмаз эди, бу сыджакъ, айнеджи.
Чавуш багъчада вишне тереги тюбюнде отургъанда терассада олгъан лакъырдынынъ эписини ишиткен. Кийим акъкъында бу къадар иддалашмакъ керекми аджеба деп тюшюнди. Къакъына берип, скемледен турды. Софагъа догърулды.
— Юреклеримиз севинч иле толу, бу догъру,— деди о, юксек, кескин давушнен. Ойле дегенде къадынлар абдырап кеттилер. — Меним ве Шефикъанынъ юреклери... Зеверджеднинъ дегиль. О, агъасы хусусында бир шей бильмей.
— Не бильмек кереким? — деп сорады Зеверджед.
— Озю хатиринъдеми?
— Хатиримде! — деди Зеверджед.
— Меним де эсимде,— Шемснур козьлерини азачыкъ юмып, кулюмсиреди. — Бабамнынъ да эсинде. Дюльбер йигит эди, дей.
— Эбет! Ойле эди. — Мустафанынъ козьлеринде асрет ве шефкъат йылтырады. — Терликчи огълумны бильмек керек. Та, балалыгъындан. Керчек, бабанъ насыл? Яхшымы?
— Гузель. О шимди баш агроном.
— Керчекми? — Чавуш хошнут алда башыны къашыды. — Сагъ олсун. Языкъ, якъында корюшмедик.
— О, келеджек,— деди Шемснур. — Беклеймиз.
— Демек, тек огъланны дегиль, достымны да кореджегим. Кельсин... бу йыл патильджан туршусы чокъ ясадыкъ.
Чавуш бойле деди, юреги исе, ничюндир, сызлап алды. Къарт Мустафанынъ юрегининъ сызлавы Шемснур ичюн не демек ола? Къызнынъ мерамы — денъизджини корьмек... озюни де корьсетип, сонъ йигитнинъ башыны айландырмакъ. Генчлик, дюльбер чехре ве наз... булар иле йигитни делиртмек кучь дегиль? Тасавурында бельки огълан энди бу къызнынъ ходжасыдыр.
Не акъкъы бар? Чавушнынъ ачувы къозгъалып кетти. Шефикъа иле экимиз бахтымызны сонъунадже бекледик, огълумыз адам олсун деп, онъа эр шейни бердик. Дилявернинъ озю де адамларнынъ саадети огърунда дженк этти, девлет месъуд аят корьди. Шемснур исе айын-оюн иле огъланны эльге аладжакъ. Аладжакъ, лякин бир шей бермейджек, не козь яшы, не кедер, не маърумиет!
Чавуш гедже кене юкълап оламады, огълуны тюшюнип чыкъты. Къасеветленди, эеджанланды. Шемснур башкъасы яраткъан бахткъа саип олмакъ истей. Ничюн? Яш къыз... экенлиги ичюнми?
Ёкъ. Дилявер эвельки Дилявер олса, намуслы къыз федакярлыгъына ляйыкъ. Къыз оны дюльбер экени, офицер экени ичюн дегиль, эр шейни джемиет огърунда фида эткени ичюн севмек керек.
Чавуш хаялында огълуны эльсиз, аякъсыз, сокъур корьмеге къоркъып, козьлерини къапатты.
— Дюльбер йигит эди,— деди Мустафа, агъыр тюшюнджелерден къуртулмакъ, Дилявернинъ яшлыгъыны тасавур этмек ичюн.
— Эбет,— Шефикъа кокюс кечирди. — Такъдир бизге аджаип огъул баъыш эткен эди. — Онынъ тасавурында да, эски эвлеринде яшагъан вакъытта къапудан киреяткъан яш денъизджи корюнди. Эли омузына токъунгъаныны сезип, къыбырданмай турды. — Ах, меним Диляверим!
Чавуш софагъа, бу къадынлар джемиетинде ах-вах деп, кокюс кечирип турмакъ ичюн кельгени ёкъ. Онъа сёнген чубугъыны якъмакъ керек. Кибрит къыдырыр экен, юзюни Шемснурнынъ козьлеринден сакълады, чюнки козьлеринден яшлар бюркмекте эдилер. Кибритни чокъ къыдырды. Асыл да кибрит къыдыргъаныны унутты. Тапкъан сонъ сусты, чубукъны шыркъылдата берип тутандырды, басамакълардан ашагъы тюшип кетти.

3
Эки кунь учь гедже кечти. Чавуш, Шефикъа енъге ве Зеверджед — учеви автобускъа минип, Диляверни къаршылап алмакъ ичюн станциягъа кеттилер. Диляверни къызгъанып дегиль, шай... огъул севинчини де, кедерини де озь аралары сынамакъ истедилер. Мустафа тюшкюн эди. Сонъки эки кунь ичинде азды-тозды, козьлери сёнюкти. Аягъы зияде сызлай башлады.
— Балалар эвге кеч кельселер, ана-баба азаплана,— деди о, автобускъа минеяткъанда. — Балалар ичюн исе бунынъ ич эмиети ёкъ.
Зеверджед бу сёзлерни озюне чекти. Кеченлерде медениет сарайында эстрада концерти олды. Эвге яры геджеде къайтып кельди. Шимди бабасы оны опькелемек истеди гъалиба. Лякин Чавушны эеджанландыргъан шей башкъа.
Станция пек узакъ корюнди. Ёлда бензин битти. Айдавджы бензин къоймакъ ичюн колонкада токътады. Бир талай даа юрген сонъ, баллон бошады, денъиштирмек керек олды. Мустафа къасветленди, азапланды. Огълуны кореджекми? Не вакъыт кореджек? Энди бундан умюдини кескен киби олды. Автобус пенджересинден чёллерге, тереклерге козь этерек, тюшкюнленди.
Станциягъа вакъытында келип еттилер. Керчек, поезд кельген, ама кочькени ёкъ. Ёлджулар вагонлардан чыкъып битмек узре. Токътав муълетининъ сонъки дакъикъалары. Зеверджед телеграммада косьтерильген вагонгъа чапты. О, яш ве атик, эр шей къолундан келе. Чавуш ве Шефикъа исе зар-зорына юрьдилер. Хасталыкъ енъгеге тез арекет эттирмей. Мустафа исе зияде акъсай. Тек козьлери ашыкъалар. Козьлер энди тамбур басамакълары устюнделер.
Бу дакъикъалар... Дилявернинъ вагондан чыкъаджакъ козьге корюнеджек дакъикъалары, не къадар узун ве агъыр экенлер! Чавушнынъ чехресинде къан ренки къалмады. Ком-кок олды.
Зеверджед къайда батты, джаным? Экиси де чыкъалмагъанлары не? Севинип... къучакълашып, опюшип отурсалар керек. Ёкъса, юкю буюкми? Я, алы олмаса? Лякин ишни созмакъ, къарт Мустафаны чекиштирмек не керек?
Къомшу вагондан, элинде бала велосипеди, шляпалы киши чыкъты. Бу — сонъки ёлджу. Кечиккен. Юкюнинъ чаресини тапалмай, эгленип къалгъан.
Чавуш чыдаялмады. Огге, поездге догъру ынтылды. Бу арада вагон къапысында Зеверджед пейда олды. Янында кимсе ёкъ. Бир озю.
Гудок окурди. Поезд кочьти. Зеверджед басамакълардан ерге сычрады. Сонъ, кетеяткъан поездге козь этип турды.
— Къайда о? — деп къычырды Чавуш,— Дилявер къайда?
Зеверджед омузларыны къысты. Индемеди.
— Башкъа вагонда олмалы,— деди Шефикъа енъге. Лякин энди кеч эди. Поезд сурьатыны арттырды, кондуктор, Чавушларнен сагълыкълашкъан киби, сары байрачыкъны туткъан къолуны котерди. — Меним огълум къайда? — Шефикъа енъге агъламсырады.
— Бельки телеграммада поезднинъ номерини къарыштыргъандырлар? — деди Зеверджед. — Бутюн купелерни бакъып чыкътым. Сораштырдым...
Къыз анасыны къучакълады, омузларындан сыйпады, тынчландырмакъ истеди.
— Вагонларнынъ эписине кирип бакъмакъ керек эди,— деди Шефикъа енъге, козьлерини сюртмекте олып. — Бельки юкълап къалып... станцияны сезмегендир?!
Инсан фикири, ишанчны муафаза ичюн, себеп чокъ тапа. Ишанчны исе муафаза этмемек мумкюн дегиль. Чюнки о, адам ичюн даима зарур. Онынъ элинден огълуны чекип алмагъа кимсенинъ акъкъы ёкъ. Зеверджед анасынынъ айткъанына разы олды.
— Керек эди, ама биз кеч кельдик,— деди о.
— Я, Дилявер вагондан эр кестен эвель чыкъып, шимди вокзалда, ёлджулар залында беклеп отургъан олса... не дерсинъиз? — Шефикъа енъге къызынынъ козьлери ичине тикленип къалды.
Бу да акъылгъа яткъан шей. Олар деръал беяз эвге догърулдылар. Ичериде узун ве кенъ скемлелер туралар. Ама Чавушларны мында да бахтсызлыкъ беклемекте эди. Скемлелер бошлар. Зал ичинде бир адам отура. Шу вагондан бала велосипеди иле чыкъкъан шляпалы.
— Я, Дилявер? — деди Шефикъа енъге. — Къайда о?
Даа не тюшюнмели? Не къарарлаштырмалы? Лякин... Дилявер дос-догъру эвге кете де биле. Эр кес ойле япа биле — къаршылап алгъан адам олмагъан сонъ, эльбетте, къачакъны озю къыдырып тапмагъа меджбур. Бельки Дилявернинъ келеяткъаныны кимсе бильмей?! Бельки телеграмма джойылды, кечикти? Бунъа акъылымыз етмегени не? Дилявер энди эвнинъ огюнде, скемлечик устюнде отура... Матюв догъмушлары исе оны вокзалда къыдыралар.
Автобус даа кеткени ёкъ. Етишмек керек. Рыкъма-рыкъ толу машинагъа сонъки ёлджулар сокъулмакъталар.
Эвге! Тез-тез эвге! Шефикъа ве Зеверджед, токътамай-тынмай уфулдай, бир шейлер япмагъа азырланалар. Фикрен олар энди эвделер. Дилявернинъ янындалар. Чавуш суса. Чехреси, эвелькиси киби, къаарьлн.

4
Станция иле шеэр арасындаки ёл уджсыз-буджакъсыз олып корюнди. Шофёр бензин къоймакъ, баллонны денъиштирмек ичюн автобусны токътатмады, лякин пек акъырын юрди. Зеверджед пенджереден башыны чыкъарып бакъа берди, Дилявернпнъ машинада, яхут ёлда бир озюнинъ кетеяткъаныны корьмеге тельмирди, ама корюп оламады.
Дилявср эвде де ёкъ эди.
Шефикъа къапу огюндеки ешиль скемлечик устюне озю отурды, текрар тюшюнджелерге далды.
— Огълум! — дие инълсди о. — Сен къайдасынъ?
Зеверджед анасынынъ гонъюлини алмакъ ичюн нелер айтмады... нелер япмады?! Де омузларындан къучакълады, де янагъындан сыйпады.
— Аначыгъым! Дилявер келир. Шубэ этме!
— Ярабби! — Шефикъа арды кесильмез нидалар ичинде козь яшларыны сильди. — Бу джефа не ичюн?
— Бельки...— Зеверджед бир шейлер даа тюшюнип чыкъарды. — Бельки достларынен берабер заводкъа кеткендир? Машина кельген олса... отурды-кетти даа! Айса! Шубэ ёкъ, о, анда. Барып, бакъып, келейим.
Чавуш къызынынъ енъи фикирине къошулдымы — къошулмадымы, бу хусуста шей айтмады, ама Зеверджед азбар къапугъа якъынлагъанда, онынъ артындан кетти. Эвде къалып оламады. Кучю етмеди.
Баба ве къыз чокъ эглендилер. Завод — айтыладжакъ къадар узакъ дегиль, анда батып къалмакъ асыл да шарт дегиль эди. Шефикъа къач керелер азбар къапудан ёлгъа чыкъып бакъып... бекледи. Эвге къайтып кельди, меджалсызланып, сет устюне отурды.
— Кельмеди меним огъулчыгъым,— деп ынджынды о.
Аркъасыны ястыкъкъа таяп, козь яшларыны силеяткъан маальде, клерде кимнинъдир кольгеси липильдеди. Шефикъа енъге бир тюрлю сес ишитмеди. Сонъ; «Кирмеге мумкюнми?» деген давуш чыкъты. Шефикъа башыны котерди.
Босагъа устюнде он дёрт яшларында огълан бала турып, козьлери яшлы къарт къадыпгъа бакъмакъта эди.
Онынъ кунештен янгъан къаверенкли юзю ве кулюмсирер ири козьлери Шефикъагъа якъын, догъмуш кишини хатырлатты.
— Кирмеге мумкюнми? — бала рус тилинде текрар сорады.
— Мумкюн... кир, огълум,— деди енъге татарджа. Бала сёзлерини анъладымы-анъламадымы, енъге фаркъына бармады. Мында эр кес татарджа лакъырды эте. Бала исе, гъалиба, анъламады. Къадыннынъ козь яшындан сылангъан юзюне тааджипленип бакъып турды.
— Биз Потиден кельдик,— деди о ишитиплир-ишитильмез сес иле ве аркъасына айланып бакъты. Анда, къапунынъ о якъында, террасада, беяз кольмекли адам турмакъта ве балагъа пармакълары иле насылдыр ишаретлер этмекте эди.
— Кир!.. Ничюн кирмейсинъ? — деп къычырды бала онъа.
Енъгеге, террасада Дилявер тургъан киби кельди. Таныгъаны ёкъ, тек къарарлаштырды. Такъатсызлыгъыны, хасталыгъыны унутты, алель-аджеле турды, къапугъа чапты. Анда кимсе ёкъ эди. Кунеш шавлелери джамлардан кечип, софа ичине тёкюльмектелер. Шефикъа басамакълардан ашагъы, багъча ичине тюшти. Этрафкъа бакъынды. Мында да чым-чырт.
— Ким эди о? — деп сорады огъланчыкътан. — Элинъни кимге салладынъ?
— Серёжа эмджеге,— деп джевап берди бала. — Биз берабер кельдик.
— Серёжа эмджеге? Ким о, Серёжа эмдже?
Бала шашмалады.
— Бельки мен янълышкъандырым?.. Мустафа Чавуш бу эвде яшаймы?
Шефикъа башыны саллады.
— Э! Бу эвде! Сонъ?
— Сиз, Шефикъа къартана дегильсинъизми?
— Онынъ озюм.
Бала онъа якъын кельди, севинчтенми — сыкъылувданмы, къып-къырмызы кесилерек, азачыкъ тутукъланып сёйленди.
— Селям алейким, къартана!
«Къартана» сёзю худжур олып ишитильди. Шефикъанынъ юрегинде агъыр, лякин севинчли санджы дуюлды. Бала озюнинъ ким экенини айткъан сонъ, бу агъры енъгенинъ бутюн беденине даркъап кетти.
— Мен Диляверим... Дилявер Чавушым,— деди бала.
Шефикъанынъ козьлерине къаранлыкъ чёкти. Титреди. Индемей сет узерине отура къойды.
Бала къоркъа тюшти, тез-тез озь мерамыны анълата башлады. Енъге ишитмеди. Хайли вакъыттан сонъ... дудакъларыны джибиткен насылдыр сувукъ сув Шефикъанынъ эсини кетирди. Козьлерини ачты. Огюнде Шемснурнынъ эеджанлы чехресини корьди.
— Сизге не олды, Шефикъа апте? — Къыз сылакъ явлукънен онынъ манълайыны ве самайларыны сюртмекте эди. — Отюмни патлата яздынъыз!
Енъге озю де къоркъты. Башына эси кельген сонъ, Шемснургъа кийик-кийик козь этти.
— Къызым... Бу балагъа бакъ! Коресинъми оны?
— Эбет!
— Диляверим... дей. Бу насыл шей? — Шефикъа текрар агълап йиберди.
Шемснур йигитке чевирильди. Бала онынъ шефкъатлы назарыны эслеп, джесаретленди.
— Мен Диляверим,— деди о, кене. — Дилявер Чавушым. Ничюн мени анъламакъ истемейсинъиз? Неме тааджипленесинъиз?
— Сен Дилявер Чавушнынъ огълусынъмы?
— Эбет... онынъ огълум.
— Дилявер... Дилявернинъ огълу. Ойлеми?
Бала севинип, башыны къакъытты. «Чала-чала, гъалиба, уйдура башладыкъ!» деп тюшюнди.
— Шемснур, къызым, сен бир шей анъладынъмы? — деп сорады Шефикъа енъге, аля озюне келалмай.
— Мында анълашылмаз шей ёкъ. Бу йигит — сизинъ торунынъыз,— Шемснур тынч ве гонюльсиз алда джевап берди. — Огълунъызнынъ огълу. Ады, бабасынынъки киби — Дилявер.
— Торуным? Вай анам! — Шефикъа сеттен къалкъты, эзгеленген мучесини зар-зорына идаре этип, балагъа догърулды: — Огълумнынъ огълу... къана, козьлеринъе бир бакъайым, къозучыгъым! — Къучакълады, багъырына басты. — Бабанъ кельмедими, балачыгъым? Ничюн ялынъызсынъ?
— Мен ялынъыз дегилим,— къуру, лякин сыджакъ къарт эллер арасында сыкъылгъан Дилявер, севинчтен ве сааддеттен зорнен нефес алгъаны алда, деди: — Мен Серёжа эмдженен кельдим. Станцияда бизни къаршылап аладжакълар деди, кимсени корьмедик.
— Кене Серёжа эмдже!.. — Шефикъа енъге, бу чыбалыкъ вакъиалар ичинде шашмалап, кокюс кечирди. — Къайда о, Серёжа эмдже дегенинъ? О, алидженап адам?
— Софада эди. Сонъ кеткен...
— Шемснур, чап къызым! Бельки къапу огюндедир! — енъге мусафирге опькеленди. — О, къадар узакъ ёлдан келип де, эвге кирмегени!..
Шемснур багъчагъа чыкъты. Кимсени тапамагъан сонъ, ёлгъа кетти. Бир талайдан сонъ тюшкюн алда къайтып кельди.
— Анда кимсе ёкъ.
— Эй, алла! Ёлджу киши, эвге кирип, бир фильджан къаве ичмеди. Вай, аначыгъым! — Шефикъа айылдай-вайылдай берди. — Сен де, огъулчыгъым, пек ёргъундырсынъ. Союн, ювун. — Шефикъа енъге нагъышлы юзбез кетирди. — Бар, улукъ астында ювун! — онъа азбардаки кранны косьтерди.
Шефикъа енъге, гъалиба, огълуны бираз унутты. Талий тарафындан такъдим этильген торунгъа бутюнлей берильди. Онынъле бильгени къадар русча анълашты. Севингенинден, баланынъ этрафында айлана берди, онъа не береджегини, не иле эркелейджегини бильмеди, Кендже Дилявер кольмегини чыкъарып, ювунмагъа тедарикленген арада Шефикъа софра донатмагъа тутунды.
Бала, элинде юзбез, багъчагъа чыкъты. Певренке астында ювуна башлады. Узакъ, тунчыкъ ёлдан сонъ, бу бир хош мешгъулиет эди. Бу арада Чавуш ве Зеверджед кельдилер. Эвде ят бала корьселер де, тааджипленмедилер. Шемснур оларны азбар къапу янында расткетирип, вакъианынъ маиетини анълаткъан: «Бу — Дилявер, лякин кенджеси» — деген.
— Торун, ойлеми? — Чавуш кунь бою чапкъалап, ёрулгъан сакъат аягъыны аджымай, улукъкъа чапты. Къарт Мустафанынъ юреги кучьлю урмакъта эди. Сонъки саатларда о къадар чекишти ки, эски кедерлерине акъылгъа сыгъмаз енъи къарышыкъ хаберлер келип къошулмакъта эдилер. Торун... Мустафа такъдирнинъ бу адисесине азыр дегиль эди, ама шимди тюшюнип отурмагъа вакъыт ёкъ. Чавуш улукъ башында фыркъылдай берип ювунаяткъан, яныкъ тенли, сылакъ баланы къучакълап алды, бир заманларда Дилявернинъ озюне япкъаны киби, тёпеге котермек истеди, лякин котералмады. Янагъындан опьти. Эеджан, телюке, шубэ... бутюн булар къайдалардадыр ёкъ олып кеттилер. Оларнынъ еринде реаль аят къалды. Огюнде къаны-джаны иле догъмуш варлыкъ турмакъта.
— Дилявер...— деди Чавуш титрек сесинен. — Огълумнынъ огълу!
Къомшу ода ичинден Шефикъанынъ давушы чыкъты. О, софра азырлагъан.
— Огълумнынъ огълу...— деди о ходжасына сёзлеринде аджизлик сезильди. — Огълумнынъ озю къайда?
Чавуш онынъ окюнчине эмиет бермеди. Тек маиетине дикъкъат этти. Керчектен де, Дилявернинъ озю ничюн ёкъ?
— Бабанъ къайда? — деп сорады Чавуш баладан.
Сёзлерине фаджиалы аэнк бермеди. Шай... сёз сырасы айта къойды, сонъ торунынынъ омузындаки юзбезни алды... Зеверджед удюр-къиямет Диляверни къучакълады, опьти... мусафир сусты. Шамата арасында къартанасынынъ сёзлери дикъкъаттан тюшип къалдылар. Дилявер оларны гуя ишитмеди.
— Кендже Дилявер... меним энди торуным бар,— Зеверджед самимиетле кульди. — Ишитесинъми, Шемснур?
— Бабанъ къайда? — деп сорады Чавуш торунындан.
— Бабам?! — бала огюндеки догъмушларыны козьден кечирди. «Менден бабамны ничюн сорай берелер? Онынъ ёкълугъы акъкъында бир шей бильмейлерми аджеба?» — деп тааджипленди.
Зеверджед торунынынъ юрегинде насылдыр кедер барлыгъыны сезсе керек, ярдымгъа ашыкъты.
— Аякъ устюнде тургъанымыз не? Киши сым-сылакъ, сюртюнмеге биле имкян бермеймиз. Онъа кийинмек керек. — Къыз Дилявернинъ элинден тутып эвге чекип алып кетти.
Эвге кирген сонъ, адетий къалабалыкъ башлады. Къадынлар бала ичюн урба къыдырдылар... эльбетте, келишкен шей тапалмадылар. Не кольмек, не штан. Шефикъа афакъанланды.
— Меним озюмде бар,— деди Дилявер. — Чемодан ачмагъа ниетленгенде, къадынлар, сабыр эталмай, онынъ янында топландылар. Чавуш да кельди. Дилявер чемоданны ачты, ичиндеки шейлернинъ эписини чыкъарып, стол узерине къойды. Ипек майка, къыскъа ич штан, усть штан, кольмек... эписи мевджюд. Эв ичинде киймек ичюн папучлери ёкъ эди. Шефикъа енъге бунынъ чаресини тез тапты. Софада къапу янында тизилип яткъан аякъкъаплар арасында къарт Чавушнынъ эскидже, лякин даа къавий чаблаларыны тапып кетирип берди.
Къадынлар баланы кийиндире яткъанда, Чавуш сет устюнде отурып, торунына дикъкъатнен бакъмакъта эди. «Бу Дилявернинъ огълу. Бабасына бенъзейми? Пек бенъземей. Чавушларнынъ бутюн сулялеси киби, эндамлы, лякин ябаний аляметлери чокъ: кулюши тыпкъы Зейнепнинъки — йымшакъ, охшайыджы, айдын. Сачлары да онынъкине бенъзейлер. Къашлары, къулакълары эписи... Бельки онынъки киби дегильдир. Огълунынъ къашлары насыл эди, Мустафанынъ эсинде ёкъ.
Айды, къулакъларыны быракъайыкъ. Иш къулакъларда дегиль. Торуннынъ кимге бенъзегенинде де дегиль. Энъ муими шу ки, ады Дилявер. Ничюн Дилявер? Чавушны телеграммадаки бу ад шашмалатты. Огълу Дилявер келеята эсап этти. Торуны Дилявер келип чыкъты!
— Огълум! — Чавуш балагъа хытап этти.
Торун магърур, дюльбер башыны Чавушкъа чевирди. Севинчли козьлеринен бакъты.
— Не айтасынъыз, къартбаба?
«Мен торунгъа ничюн хытап эттим? — деп тюшюнди Чавуш. — Бунда зарурет бармы эди? Ёкъ. Баланынъ козьлеринде огълумнынъ козьлерини корьмек истедим.
Диляверни сорап бакъайым,— деп тюшюнди Чавуш озь башына,— олды-олмады, огъулнынъ къайда экенини бильмек керек. — Ама къадынлар, эв саибининъ фикирини эда ичюн ёл бермедилер. Баланынъ эшьясыны къарыштыраяткъан Зеверджеднинъ козьлери тесадюфен къалын дефтерге илищтилер.
— Э! Бизим Дилявер эдепли бала,— деп къычырды о. — Яз вакъытында биле дерслеринен мешгъуль олмакъ истей. Ёкъса, кузьде бериледжек имтианынъ бармы?
Йигитнинъ чырайы денъишти, ынджынгъан киби сезильди.
— О, меним дефтерим дегиль,— деди бурун астындан.
— Кимнинъ? — деп сорады Зеверджед.
— Анамнынъки...
— Вай...— бу Шефикъа енъгени бирден меракъландырды, лякин бир талайдан сонъ меракъ сёнген киби олды. — Ёкъ! Ананънынъки олса, турсын... керекмей.
Бала башыны ашагъы эгильтти. Сусты.
— Бизим сой-сопта ойле адет ёкъ… Башкъасынынъ мулькине кимсе токъунмай. Бу аип эсап этиле.
Къартананынъ сёзлери балагъа ябаний рухта ишитильди. Чемоданны къапатып, четке сюрип къоймакъ истеди. Лякин озюнинъ акълы экенини исбат этмей къалдырмакъ да яхшы дегиль.
— Башкъасынынъ мульки дегиль...— деди Дилявер. — Анда бабам акъкъында язылгъан. Меним акъкъымда да.
— Дилявер акъкъында? — Чавуш сычрап турды,— къана... Дилявер акъкъында не язылгъан?
— Къайдан билейим? — деди Зеверджед, дефтерни тизлери устюнде сыкъып тутаракъ,— Зейнепнинъ озюнинъ къайдлары... Оны окъумакъ олмай.
— Ничюн? — Чавуш тааджипленди.
— Кишининъ сыры. Шахсий мектюп киби бир шей... анъладынъызмы?
— Бу — акъылданелик...— Чавуш ачувланды. — Мен огълум акъкъында хабер ишитмек истейим. Башкъа шейнинъ меним ичюн эмиети ёкъ.
Мустафанынъ козьлери Шефикъагъа чевирильди, ондан ярдым бекледилер. Шефикъа акъикъат огърундаки куреште ходжасыны къорчаламакъ керек. Шефикъа оны къорчалады.
— Тертипни бозув буюк гунах олмаса, бабанъны къыйнамайыкъ, къызым! — деди о, джесаретсиз давушнен. — Лякин дефтердеки шейлерни эр кестен зияде озю бильмек истегени сезильди.
Зеверджед тюшюнджеге далды. О да бу ешиль джылт астындаки сатырларнен таныш олув арзусынен янмакъта, лякин насыл япмалы ки, сонъундан юрек азап чекмесин? Кучюк Дилявер бу иште ярдымгъа кельди.
— Анам бу дефтерни якъмакъ истеди... кечмишни хатырламакъ меним ичюн агъыр... деди. Оны атеш ичинден чекип чыкъардым. Лякин окъуп оламадым.
— Атешке быракъылгъан олса, демек, дефтер энди эльден кечкен. — Чавуш меселени озюндже аль этти. — Биз, оны таптыкъ.
— Э! Меселе ойле олып чыкъа,— деди Зеверджед. О да джесаретленди. Шубэлери даркъады. — Заныма къалса, окъумагъа мумкюн.
Зейнеб, къайдларны якъмакъ истеп, атешке аткъан... ама Дилявер оларны куюк-муюк алда атештен чыкъарып алгъан сонъ, атешке текрар атмагъан. Ве огълу оларны чемоданына къояяткъанда да индемеген. Бельки Зейнеб: «барсын, меним такъдирим иле анам ве бабам таныш олсунлар!» дегендир. Эбет! Бельки ойле дегендир!
Шемснур ёргъун давуш иле эснеди, озюнинъ бу ерде экенини эске тюшюрди.
— Мен кетейим... сизге кедер этмейим,— деди.
— Эбет! Эбет! — Шефикъа енъге башыны саллады. — Ишинъ олса, кет!
Эр кеснинъ юрегинде енъгиллик сезильди. Бу, керчектен де, аилевий меселе. Ялынъыз озь аралары окъуп — бильмек кереклер. Догърусыны айтсам, дефтер устюндеки бу узун-узадие муляазалар, фаджиалы вакъиалар — мезкюр эсер ичюн зарур корюльген шекильни акъламакъ ичюн дегиль, аксине, дженк йылларында намуслы адамларнынъ башындан келип-кечкен деъшетли адиселер хатирде къалмакъ кереклиги себебинден дикъкъатны джельп эттилер.
Зеверджед къайдларны къычырып окъуды.
1941 сенеси, ноябрь 12. Тёшекте яткъаным он еди кунь. Бугунь, гъалиба, биринджи сефер маддем ачылгъаныны сездим. Палатада учь къадынмыз. Экиси-арбий эмширелер. Экиси де яралы.
Мында... бу госпитальге насыл тюштим? Мен медицина хадими, атьта арбий хызметчи биле дегилим. Сонъки афталарда олып кечкен вакъиаларны хатирге кетирмеге тырышам. Кефеде, бизни, Кафказ ялыларына кетеяткъан геми когертесине алды. Денъиз офицерлери аилелери азаларыны джебэ аркъасына кочюрюв хусусында эмир олгъан. Биз гемиге минген геджемиз немселер шеэрни бомбагъа ве узакъ урар топларгъа туттылар.
Гемиде бутюн гедже тынч юрдик, саба Новороссийск корюнди. Биз, геми саильге янашыр белледик, лякин капитангъа башкъа эмир берильген, геми токътамай кечип кетти. Денъиз, этрафта, козьге корюнгенге къадар, сукют эди. Гуя дженк ёкъ ве Кефеде корьген фелякетимиз — тюш эди, Адамларнынъ ичлерине джанлары кельди, чехрелеринде тебессюм сезильди. Биз илеридеки аятымыз акъкъында, барып тюшеджек еримизде омюрни насыл къурмакъ кереклигимиз хусусында тюшюне башладыкъ. Лякин тезден умютлеримиз парча-кесек олдылар. Булутлар артындан немсе тайярелери чыкъты, бизим геми узерине атылдылар. Ава телюкеси сиренасы окюрди. Когертеге якъын тюшкен ильки бомбалардан кокке сув сачрады.
Бу дешетли левханы тасвир этмек къыйын. Баштан кечирмек исе даа да мушкюль. Гемиге токътамай-тынмай бомбалар чыбырып турдылар. Ёлджулар, ким-къайда ер тапса, анда сакъландылар, бир такъымы каюталарда пысты, дигерлери айланма мердивен астына тыкъылды, къалгъанлары улькюн кечитлерде гизлендилер. Аналар ве балалар агълайлар. Орталыкъны теляш алды. Капитан — теджрибели бахриели гемини атеш астындан чыкъармакъ ичюн нелер япмады! Когертедеки зенит топлардан тайярелерге атеш ачылды. Лякин кучьлер мусавий дегиль. Гемининъ бурун къысымы, негедир барып урунгъан киби, кучьлю патлав ишитильди. Бир аздан геми чёке башлады.
Батамыз. Тек батмаймыз, янамыз да. Бурундаки когерте алев ичинде. Кишилер каюталардан тёпеге ювуралар. Биринджи пиетлери — сув астында къалмамакъ. Когертеге чыкъмакъ ичюн бир-биримизни басып-эзип ёл ачамыз, геми янмакъта. Авада имдат садалары инълей.
Капитан матросларнынъ бир къысымына бурундаки атешни сёндюрмекни, дигерлерине къайыкъларны денъизге эндирмекни эмир эте. Биринджи невбетте балаларны ве яш балалы къадынларны къуртармакъ керек. Къайыкълар сувгъа тюшер-тюшмез, бомбалар астында парча-кесек олалар. «Дагъылынъыз!» деп къычыра капитан, къайыкъларда дюмен башындаки матросларгъа. — «Бир ерде топланып турманъыз!» Бомба патлавларындан геми этрафындаки денъиз къайнамакъта, энъ джесюр бахриелилер биле бу атеш туфаны ичинден чыкъалмай чекишелер. Балалар денъиз астына кетмекте, аналар исе оларнынъ артындан озьлерини сувгъа атып, эляк олмакъталар.
Мен когертеде турдым. Озюм юклюм. Бомбалар тюшюви токътар, матрослар бельки атешни сёндюрирлер белледим. Къайыкъкъа минмеге чарем ёкъ. Мингеним такъдирде де, бунынъ озю къуртулыш дегиль, бомба тюшкен сайын къайыкълар чиль-парча ола, адамлар денъиз астына кетелер.
Хатиримде къалгъан энъ сонъки шей — ип мердивен олды. Онынъ иле юкъары, дирекнинъ тёпесине тырмаштым. Геми батмакъта. Мен эп мачтанынъ тёпесине котерилем. Менимнен юкъары биревлер даа чыкъалар. Бир къач адам даа...
1941 сенеси ноябрь 15. Саба палатагъа экинджи ранглы капитан Казаров кельди. Койкамнынъ четине отурды, денъизде олып кечкен вакъианы икяе этти. Тек алты адам сагъ къалгъан. Мени, денъиз устюнде тюртип тургъан дирек парчасы устюнде тапып алгъанлар. Эллеримнен ип парчасына ойле япышкъаным ки, пармакъларымны ондан зорнен къуртарып алгъанлар.
— Гемининъ эляк олувы тафсилятыны къайдан бильдинъиз? — деп сорадым Казаровдан.
Бир шейлер айтты. Анъламадым. Бу хусуста лакъырды этмек, гъалиба, мумкюн дегиль экен.
-— Кечкен шей,— деди о, кедерли давуш иле, сонъра азачыкъ кулюмсиреген киби олды. — Сиз тирисинъиз. Ярынки кунни тюшюнмек керек. Сизинъ баланъыз оладжакъ.
Ходжам акъкъында бир шей айтмады. Къайда экенини бильмей. Сорап-билип, биревлернен манъа хабер этмекни ишандырды. «Тешеккюр сизге, капиитан..!» — дедим. Бойле вакъытта адамдан даа не бильмек мумкюн? Джебэ даима арекетте. Алякъа яхшы дегиль.
1941 сенеси декабрь 14. Госпитальден чыкътым. Шеэрде кучюк одачыкъ туттым. Алыма-чулыма коре яшап турам. Эр кес ойле. Онъайтлы муит хусусында тюшюнмеге аджет ёкъ. Кишилер манъа: джебэ аркъасына, Орта Асиягъа кет, дейлер. Бир къараргъа келип оламайым. Дилявер акъкъында бир шейлер бильмек ве, эгер чаре олса, оны корьмек истейим. Мында насылдыр сув асты матрослары келеджек дейлер. Беклейим.
1941 сенеси декабрь 15. Озюмнинъ тедавий олунгъан госпиталимнинъ башлыгъы иле лакъырды эттим. Тек яшамакъ, Диляверни беклемек, бу — догъру дегиль. Джебэ ичюн де бир хызметлер япмакъ кереким. Ходжамнынъ иши агъыр. Мен билем. Сув асты кишилерининъ хызмети башкъаларнынъкинден кучь. Ойле экен, мен бир тыббий эмшире олып ишлеп оламайыммы? Госпиталь башлыгъы ярдым этмек истей.
1941 сенеси декабрь 18. Ярын ишке чыкъам. Бунъа кичкене къыз бала киби севинем. Меним ичюн эрзакъ иссеси тайин этильди ве умумий ятакъ ханеден ода берильди. Ама госпиталь башлыгъы манъа сыкъ-сыкъ козьэте. Менден башкъалары да козьлерини алмайлар. Кишилерге худжур корюнем гъалиба. Юклю экенимни энди гизлемек мумкюн дегиль. Лякин: «сагъламым, истенильгени къадар чалыша билем» дейим. Алдайым. Не япайым? Бала догъураджакъ къадынны мында къалдырмазлар, джебэ аркъасына ёлларлар. Ишке де алмазлар. Дилявер? Они мытлакъа корьмек кереким. Юрегим бир шейлер дуя. Эеджанланам.
1941 сенеси, декабрь 26. Уйле маалинде мени телефонгъа чагъырдылар. Бу Казаров эди. Гедже эки дане сув алты гемиси экипажы келеджегини чешит сёзлер иле анълатты. Дилявер акъкъында лакъырды ёкъ. Ама меним акъылым етти. О, бу экипажлар ичинде олмакъ керек.
Бутюн кунь коридорларда доланып ч

Книги:

Поэзия (2008)

Сайлама эсерлер (2004)

Я - ваш царь и бог (2004)

Самотній пілігрим (2003)

Сайлама эсерлер (1999)

Ер делиджилер (1991)

Теселли (1985)

Чорачыкълар (1987)

Юксек хызмет (1983)

Фонари горят до рассвета (1982)

Иблиснинъ зияфетине давет (1979)

Сайлама эсерлер Том 1 (1976)

Сайлама эсерлер Том 2 (1977)

Фонари горят до рассвета (1973)

Эльмаз (1972)

Девушка в зеленом (1971)

Фонари горят до рассвета (1970)

Рузгярдан саллангъан фенерлер (1969)

Если любишь (1964)

Эгер севсенъ (1962)

Если любишь (1961)

Баарь эзгилери (1957)

Омюр (1940)

Эдебий Кърым (1940)

Къызыл къазакънынъ йырлары (1935)

Топракъ кульди кок кульди (1932)

Произведения Шамиля Алядина, а также фотоматериалы и любая другая информация, размещенная на данном сайте, является интеллектуальной собственностью и защищена законом. Данная информация может быть использована исключительно в личных, информационных и некоммерческих целях. Не допускается копирование, распространение, передача третьим лицам, опубликование или иное ее использование в коммерческих целях без получения письменного согласия владельца авторских прав. При цитировании материалов ссылка на сайт обязательна