qırımtatarca | русский

ГлавнаяБиографияКнигиВидеоПубликацииО_творчествеФотогалереяОткрытие_года

Главная страница / О_творчестве / Доклад Шевкета Юнусова (кр.тат.) /

О творчестве Шамиля Алядина



Доклад Шевкета Юнусова (кр.тат.)


БИРАЗ ХАТЫРЛАВ, БИРАЗ ДА ТЕТКЪИКЪ

Язда, даа студентмиз,Шамиль агъа Дурмендеки дачасында булунгъанда, къардашимнен онъа ярдым этмеге бара тургъанмыз: сув арыгъыны темизлемек, тёкюнтилерни джыймакъ, башкъа уфакъ-тефек ишлерни япмакъ... Бу-языджынынъ яшы ве мааретине олгъан урметимиздир даа.

Шамиль агъанынъ озю аякъларынен чекише, какура таягъына ишана, эксериет арт-арткъа кетип къала. 1991 сененинъ язындаки куньлерден бир кунь юзюм исары тюбюнде отурамыз, языджы исе Андиджанда яшагъан оджасы Селяметовдан мектюп алгъаныны айта ( о, бу адамгъа багъышлап ’’Чорачыклар,, эсерини де язгъан. Бу оджанынъ ады манъа шунынъле де иззетли ки, о, къартбабам, битам, эмджем ве алаларымны да окъуткъан), Шевкъи Бекторе акъкъында бильгенлерини сёйлей.Бираздан къомшу азбаргъа ачыкъ кок тюслю ГАЗ-24 келип токътады. Кемиль Яшининъ огълу экен. Бахтияр ака.Селямлаштыкъ. Лаф-лафтан къомшу ве Шамиль агъа Гъарп эдебияты, Шекспир, Байрон ве даа бильмем кимлер акъкъындаки диалогкъа тутундылар.Биз, къардашим Мурат ве мен исе бойле субетке икътидарлы биле олмагънымызны анълагъанымыздан олса керек, бираз къолайсызлангъан киби олдыкъ.Белли я : ёлда- изде салта «Мени ГАИ токътатты, йигирми кумюш берип къуртулдым», «Амет агъа сыгъырыны пек уджуз берген» я да «Фелянчанынъбохчасы пек зенгин эди, амма бунынъки фукъаредже» киби лаф ве ошеклер янында бу инсанларнынъ фикир пайлашмасы эм «высокая материя» мевджутлыгъыны хатырлатты,эм де эдебияткъа олгън авеслигимизни къат-къат арттырты.

Йллар кечер экен, Шамиль агъанынъ базы насиатлары ёлума нур серпкен фенерлер мисали олмакъта бойле дер эди: «Оджамыз Яя Байбуртлы «Чокъча хавуч ашанъыз,тишлеринъиз къавий олур» деп тургъан татильге кетиджегимизде. Бунынъ манасыны йллар кечкен сонъ анъладым,- дей несирджи.- Мегер чокъча хавуч ашамакънынъ манасы- чокъча окъуп турмакъ экен. Чокъча окъугъан исе чокъча билир...»

Шамиль Алядин ялынъз бизим эдебиятымызнен сынъырланмайып джиан эдебиятынен де меракъланмакъ кереклигини дефаларджа къайд эткендир. Шунынъ ичюн онынъ эсерлериндеки эр бир сёзчик таралгъан, озь къалыбыны тапкъан.Бу ал исе онъа генч иджаткярларгъа бабалыкъ этмеге акъ бере эди.
Земаневий аятымызда шойле тенденция козетильмекте: бугуньки эсерлеримизни аз заман ичинде огренмеге не бильгимиз не такъатымыз ете. Бойле экен, арадан бельки 15-20 йыл кечмек керек ки, биз о эсерлернинъ бедийлик севиеси ве тесирини анълап, огренип башладыкъ. Бу сырада энъ аджыныкълыларындан бирси классик несирджи Шамиль Алядин бедий мирасынынъ ильмий джеэттен теткъикъ этильмеювидир.

Замандашымыз олгъан бир эдебиятшынас къырымтатарны къырымтатар оларакъ косьтерген ве текрарланмаз(оригиналь) эсерлер яраткън учь(!) языджы сырасына Шамиль Алядиннинъ адыны къоймасы тевеккель дегильдир. Бу несирджининъ бедий эдебиятымыздаки дегири акъкъында шуларны къайд этмели:

- о, биринджи оларакъ тарихий мевзулар ве прототиплерге мураджаат этти «Иблиснинъ зияфетине давет», «Теселли», «Чорачыкълар», «Тогъайбей», «Я ваш царь и бог»);

- варисликсиз, яни муайен манада оксюз кългъан яшча иджаткярларгъа тарих саифелерине комюлип , аман-аман ёкъ кетеяткън, Амма тилимизни ве образлылыкъны (тимсалликни), эсернинъ ифаделигини къат-къат зенгинлештиребиледжек архаизмлер, диалектизимлерни, айры сёз бирикмелерини къулланмакъны къыя шекильде исе де огрете эди.Бу ынтылышлары артыкъ баягъы денъишкен, башкъа сёзлернен айтаджакъ олсакъ, къуру мантыкъ тилине алышкъан яшлар къбул этмеселер де, Шамиль Алядиннинъ бедий тили ве услюби дигерлернинъкинден кенди озьгюнлигинен фаркъ эте эди. Озю де яза я бир китабында:

«...Генч окъуйджы бельки кимер саифелерде озюне беллисиз сёзлерге расткелир, онынъ ичюн тааджипленмесин,чюнки олар эдебий тилимизде даимий къулланылып келген ве, билмем ничюндир, базъы кишлернинъ дикъкъатындан тюшюп къалгън, лякин яшамагъа акъыллы сёзлердир...»;
-глобаль, умуинсан, эдебий проблемаларгъа миллий, менталь меселелер нокътаи-назарындан янашкъандыр.

Къайд этильген хусусиетлер Шамиль агъагъа къырымтатар эдебияты къалыпындан чыкъып,джиан эдеьият севиесине котерильмеге ёл ачкъандыр. Ве, бельки де, тамам Шамиль Алядиннинъ « етмиш йыллыкъ эдебиятымыз ичинде о акъсакъалнынъ озю къаврулды, ве онынъ яхшысы да, яманыны да корьди.
Шамиль Алядиннинъ эсерлерининъ композициясы ве сюжети, къараманларыны сюслев,оларнынъ табиаты ве арекетлерини тарав меселесине чокъ эмиет бере. Онынъ къараманларынынъ тесир кучю оларнынъ аятийлигиндедир. Бели олгъаны киби, факъат аятий образ окъуйджыны инандыра ве эеджанландыра. Эгер де бир конкрет бедий характер тек мусбет чизгилер алтында косьтерильсе, ялынъыз яхшы чизгилернинъ топламы олып къалса, о озь бедий тесирчанлыгъыны джоя. Шунынъ ичюн идеаль инсан аятта олмагъаны киби, бойле къараманны ясамакъ да мумкюн дегиль; языджы оны аятнынъ озюнден тапмакъ ве айдын тасвирини бермек керек. Аятта етишмемезликсиз инсан ёкъ, Шунынъ ичюн мусбет къараманнынъ да тарихий ве ичтимаий шараит догъургъан аджыз тарафлары олмасы мумкюн. Бу джеэттен дикъкъатымызны хусусан «Теселли» повести чеке. Бу эсери биз онынъ композицион хусусиетлерини козетюв джеэтинден янашип бакътыкъ.

Бедий эсер композициясындаки эр бир элемент мана, гъае, бедий мантыкъ юкюни ташый. Композиция анламы сюжет анламынен къарыштырмамалы, чюнки сюжет озюнинъ адетий беш компонентине саип, композиция термини исе муайен манада вакъыт лезети иссиетине малик. Бойледже, «Теселли» повестинде муэллиф композициянынъ муим бир чешити олгъан контрасткъа мураджаат эте. Метинге бакъайкъ:

«...Къавеханеде тек къартлар дегиль, яш джигитлер де топлана,кимерлери къйтармагъа ойнай, я да тюркю сёйлейлер.Къавехане огюндеки мейдандан ишлетильген оюн ве йыр седалары койнынъ этрафындаки къаяларда акс седа олып янгъырайлар. Яш келинлер яры геджеде эвлернинъ софаларында отурып, узаткъан ишетильген тюрюлерни динълей, кеч маальгедже кейф чаткъан ходжаларыны беклей. Рамазан айында, гедже темчитликке туруладжакъ маальде, он беш йигирми йигит яры гедже минареге чыкъып, бир агъыздан рамазан шериф ляхисини сёйлей, эллериндеки тюфеклерден атып, койны садагъа гъаркъ эте, мусульманларны юкъудан уянталар.

Алла ве адамлар тарафындан унутылгъан бу койчик бойле, озь алында яшап кельмекте экен, йигирминджи асыр башында зуур эткен сазагъанлы вакъиалар оны да къозгъады, дагълыларнынъ юреклеринде тазе тепиндилер догъурдылар. Кок-къарталгъа кетиджи ёлнынъ четинде тургъан Салядин агъанынъ эки къатлы эвинде ве кучук багъчачыгъында омюр де, бу джеэттен, мустесна ола бильмеди...»

Бу метинде нутукъ объекти ве субъектлери [«Нутукъ объекти» ве «Нутукъ субъекти» анъламлары XX асырнынъ 60-нджы сенелери къулланыла башлай. Мисаль ичюн: Корман Б. О. Изучение текста художественного произведения. М. «Просвещение», 1972] ( яни тасвирленеяткъан шейлер ве тасвирлейиджи) арасындаки месефеге эмиет берсек, башта кой ве онынъ шараити, кой сакинлерининъ яшайышыны коремиз. Сонъ муэллиф инкъилябий вакъиалар оладжагъыны бильдирип кече.

Бу мисальде «Теселли» эсерининъ гъаевий мантыгъы косьтериле: Тасвирлеяткъан къавехане джмиет аятынынъ бир кошесидир. Мында миллий адетлер кутюле, бу халкънынъ озь дюньябакъышы бар. Мындаки бири-биринден разылыкъ, хошлукъ дуйгъусы окъуйыджыны раатлыкъ, эйилик дерьясына далдыра. Амма языджы инджиден « сазагъанлы вакъиалар» бу койни де къозгъайджагъыны айтып кече. Демек, вакъты келип, эки тип аят, эки система тутушаджакълар. Нетиджеде, агъа-къардаш Рустем ве Фикретнинъ чарпышмаларыны сейр этемиз. Бу ал исе нутукъ субъектининъ (муэллифнинъ) гъаевий позициясынынъ ифаде этильмесине хызмет эте.

Контраст Бадемлик кою ( яни тынчлыкъ, барышыкълыкъ темсили) ве «сазагъанлы вакъиалар» ( инкъилябий арекетлер) арасында юзь бермеси киби, келип-келип баш къараманлар мунасибетинде де пейда ола. Бойле контраст гъает кучлю ве ифадели бедий усулдыр : эсернинъ башында муэллиф илериде мейдангъа чыкъаджакъ чарпышмаларнынъ енгиль корюнир-корюнмез планыны сызып къоя. Ялынъз сызылмакъ дегиль, о-бу композицион усул- окъуйыджыны кергинликте тута. Бу неге алып барыр экен?», «Сонъу не олур экен?» деп тюшюне окъуйыджы.

Иште, корьгенимиз киби, « Теселлининъ» композициясы бир бутюнликни тешкиль этип, эсернинъ башы ве сонъуны бельки де бир кереден козьге чарпмаз къавий йиплернен багълай. Оны багъламакъ ичюн къулланылгъан контраст усулы ишбу повестьнынъ энъ эмиетли нокъталарындандыр ки, бу проблеманы эр бир эдип озюнинъ индивидуаль услюбине коре чезе. Шамиль Алядин оны тышкъы факторларнынъ шахсий мунасебетлери тесир этмеси мисалинде косьтере.



Шевкет Юнусов доцент, ТМУ къырымтатар
эдебияты кафедрасынынъ мудири.

Произведения Шамиля Алядина, а также фотоматериалы и любая другая информация, размещенная на данном сайте, является интеллектуальной собственностью и защищена законом. Данная информация может быть использована исключительно в личных, информационных и некоммерческих целях. Не допускается копирование, распространение, передача третьим лицам, опубликование или иное ее использование в коммерческих целях без получения письменного согласия владельца авторских прав. При цитировании материалов ссылка на сайт обязательна